Semerkandi Tefsiri Üzerine, İlahiyat, Ferhat ÖZBADEM

Ebu’l-Leys es-Semerkandi’nin Tefsirü Ebi’l-Leys ismiyle bilinen Arapça tefsirinin milâdî 15. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da üç kişi tarafından Türkçeye üç kez çevrildiği ileri sürülme iddiası ile ilgili derinlemesine bir çalışma yapan Abdulbaki Çetin Türkiyat Araştırmaları Dergisinde bu konuda nihai sonuç olarak Türkçeye bir tercümesi olduğunu diğer iki çalışmadan birinin farklı bir çalışma olduğunu diğer çalışmanın ise muhtasar bir çalışma olduğu kanaatine varmıştır. Özgü yayınları tarafından Tefsirul Kur’an adı ile neşredilen eser piyasada bulunabilmektedir.

Bu tefsirdeki hadisleri 879 tarihinde vefat etmiş olan Şeyh Zeynüddin Kâsım B. Kutlubuğâ tahric etmiştir. Bu meşhur tefsiri (854) tarihinde vefat eden Şihâb Ahmed B. Muhammed Türkçeye tercüme etmiştir.

Semerkandi, tefsiriine Ashabı Kiram ve Tabiinin bu husustaki nakillerini almış; konuyu büyük bir incelik ve akıcı bir dille takdim etmiş; tasavvuf ve ahlakî açıklama ve öğütlere yer vermiştir. Semerkandi, Ehli sünnet alimlerinden olup Hanefî mezhebi imamlarındandır. İsmi, Nasr bin Muhammed bin Ahmed bin İbrahim es-Semerkandi olup, künyesi Ebülleys'dir. Lakabı İmam-ül-hüdâ ve Fakîh'dir. Tefsir, hadis, kelâm, tasavvuf, ahlâk ve diğer ilimlerde de âlim idi. Haram ve şüphelilerden sakınmakta ve dünyaya kıymet vermemekte çok yüksek idi. 373 (m. 983) senesi Cemâzil-âhır ayında vefat etmiştir.

Ebü'l-Leys es-Semerkandi'’nin tefsiri ile Alâeddin Ali b. Yahya es-Semerkandi’nin tefsiri birbirine karıştırılmaktadır. Aslında iki farklı tefsir çalışmasının karıştırılmasının Semerkandi ismi ile ilgisi olmak ile birlikte ilk dönem alimlerin tahric ve tasnif yaparken eserlerinde yer verdiği yanlış bilgilerden kaynaklanmaktadır. “Alâeddin Ali b. Yahya es- Semerkandi'nin (860/1456) Bahrü'l-Ulûm'u kaynaklarda farklı müelliflere nispet edilmektedir. Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, Ebü'l-Leys es-Semerkandi’nin(373/983) tefsirinden söz ederken bu eserin adını Bahrü'l-Ulûm olarak kaydetmekte, ancak Tefsiru Ebi'l-Leys es-Semerkandi diye tanındığını söylemektedir. Abdullah Mahmûd eş-Şehhâte de Zehebî'nin bu görüşünü paylaşmaktadır. Buna karşılık Kâtib Çelebi ve Brockelmann bu tefsirin Alâeddin Ali b. Yahya es-Semerkandi'nin eseri olduğunu zikretmektedirler. İsmail Paşa da Alâeddin Ali b. Yahya es-Semerkandi'nin kısa biyografisini verirken onun Bahrü'l-Ulum adlı dört ciltlik ve Mücâdile suresine kadar telif edilmiş olan tefsirinden söz etmekte (Hediyyetü'l-Ârifîn, 1, 733), ayrıca Abdurrahman b. İbrahim el-Konevî'nin(972/1564) aynı adı taşıyan bir tefsiri bulunduğunu belirtmektedir.(Îzâhu'l-meknûn, I, 165).

Öte yandan Ebü'l-Leys es-Semerkandi'nin tefsirinin başta İstanbul olmak üzere çeşitli yerlerdeki kütüphanelerde bulunan yazma nüshaları da Bahrü'l-Ulûm adını taşımamaktadır. Ayrıca Türk müfessiri İsmail Hakkı Bursevî'nin, Rûhu'l-Beyân adlı tefsirinde çeşitli müfessirlerden nakillerde bulunurken bazen (قال أبو الليث في تفسيره), bazen de (قال السمرقندي في بحر العلوم) tarzında iki farklı ifade kullandığı, bunlardan, "Semerkandi Bahrü'l-Ulûm'da dedi ki..." anlamına gelen ikinci ifade ile yaptığı nakillerin Ebü'l-Leys es-Semerkandi’nin tefsirinde değil Alâeddin es-Semerkandî'nin tefsirinde yer aldığı görülmektedir."( İshak Yazıcı, TDVİA, “Bahru’l-Ulum" maddesi)

Kur’an’ı anlama ve yaşama çabası içinde olan Kur’an talebelerinin tefsir okumaları yaparken müfessirler ve eserleri ile ilgili teknik bilgileri bilmesi bu alandaki çalışmaların verimliliğini arttıracaktır. Bu noktada Ebü'l-Leys es-Semerkandi'nin tefsiri ile ilgili bu yazının Kur'’an'’ın anlaşılıp yaşanmasına vesile olması duası ile.

Semerkandi Tefsiri
Tefsirul Kur’an
Ebü'l-Leys es-Semerkandi
Özgü Yayınları