15 Maddede Hilmi Ziya Ülken, Kara Tahta, Bilal CAN

1. Türk düşünce tarihinin kilometre taşlarından biri olan Ülken, Cumhuriyet Türkiye'sinin ilk fikir adamlarından biri olarak ismini tarih sayfalarına yazdırmıştır. 3 Ekim 1901 yılında İstanbul'da doğan Ülken, Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerini görmüş, Cumhuriyet Türkiye'sinin ise bütün devrimlerine şahit olmuştur. Dedesi Alanyalı Abdurrahman Hilmi Efendi gümrük nazırı olarak görev yapmış, oğlu Mehmed Ziya Efendi'yi kimya tahsili için İngiltere'ye göndermiştir. Hilmi Ziya, dedesinin ve babasının isminin terkibiyle oluşmuştur. Annesi Müşfika Hanım'dır.

2. İflah olmaz bir okur ve tedirgin bir ruhtur. Süleyman Hayri Bolay'ın Hilmi Ziya'nın kızı Gülseren Ülken ile yaptığı söyleşide aktardığı üzere çocukluğunu ilmi sohbetlerin içinde geçirmiş, gençlik dönemlerine kadar sürecek olan bu sohbetlerin kendisinde bir mefkûrenin oluşmasının temellerini attığını belirmiştir. Komşuları İbnülemin Mahmud Kemal İnal'ın yapmış olduğu sohbetler kendisinde ilim ve okuma merakını körüklemiş, hatta bu nedenden dolayı okuldan kaçarak Ali Emirî Kütüphanesi'nde saatlerce kalmıştır.

3. Hilmi Ziya, ilkokulu Tefeyyüz İdâdisi'nde, orta ve lise öğrenimlerini İstanbul Sultânisi'nde tamamlamıştır. Felsefeye meraklı olan Ülken, her ne kadar Mülkiye'yi istese de babasının ısrarları neticesinde Tıbbiye'ye başlamıştır. Fakat sağlık problemleri nedeniyle bu okulu bırakmak zorunda kalmış ve Mülkiye'ye kaydolmuştur. 1921 yılında Mülkiye'den mezun olur olmaz sınavlara girer ve aynı yıl İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya bölümünde asistan olarak göreve başlar. Bu dönemde felsefe, ahlak ve sosyoloji derslerini de alarak kendini geliştirmiştir. Asistanlık görevinden sonra bir dönem Bursa ve Ankara vilayetlerinde felsefe, içtimaiyat, coğrafya öğretmenliği yapmıştır. 1924 yılında, Nakşibendi tarikatına mensup bir ailenin kızı olan Hatice Hanım ile evlenmiştir. Hilmi Ziya ve Hatice Hanım'ın Gülseren isminde bir tek kız çocukları olmuştur.

4. Askerliğini 1929-1930 yılları arasında yedek subay olarak Edremit'te yapmıştır. Bu süreçte İstanbul ve Ankara'dan farklı bir taşra şehri olan Edremit ile tanışması, yöre halkı ile ilişki kurmasına ve toprakla ünsiyet kurarak Anadolu insanını yakinen tanımasına vesile olmuştur. Bu yüzden ilk monografik çalışması olan Aşk Ahlak'ını kaleme almıştır. Bir dönem daha öğretmenlik yaparak yeni kurulan İstanbul Üniversitesi Türk Medeniyeti bölümüne doçent olarak atanır. Bu dönemde araştırma yapmak amacıyla Berlin'e gönderilir. Türk Tefekkür Tarihi, Mantık, Ahlak, Sosyoloji, İslam Felsefesi gibi alanlarda çalışır ve dersler verir. 1941 yılında Profesörlük unvanı alır. Ankara-İstanbul arasında mekik dokuyan Ülken, daha sonra Ankara'ya döner ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde göreve başlar. 1957 yılında kendisine Ordinaryus Profesörlük verilir, 1968 yılında aynı üniversitenin Eğitim Fakültesi'ne geçer, 1971 yılında yaş haddinden dolayı emekli edilir fakat İlahiyat Fakültesi'ndeki derslerini 2 yıl daha sürdürür.

5. Mesleği, eğitim hayatı ve kitapları hakkında kendi el yazısıyla ayrıntılı olarak yazdığı bir biyografik çalışmasını Prof. Dr. Necati Öner'e bırakmıştır. Ayhan Vergili, Eyyüp Sanay ve Ali Çetinkaya'nın Ülken hakkında yazılmış ayrıntılı çalışmaları mevcuttur.

6. Arapça, Almanca ve Fransızca bilen Hilmi Ziya Ülken, İmparatorluğun yetiştirmiş olduğu son temsilcilerden, Cumhuriyet Türkiye'sinin ise ilk münevverlerinden biri olarak dünya çapında tanınan bir isimdir. Farklı yıllarda Berlin, Paris ve Amsterdam'da toplanan Milletlerarası Felsefe Kongrelerine katılmış, Unesco'nun yönetim kurulunda yer almış ve yine Jaime Torres Bodet başkanlığındaki Unesco tarafından Oslo'ya "Uluslararası Sosyoloji Derneği"ni kurmak üzere davet edilmiştir. Bu tecrübeler sonucunda Türk Sosyoloji Cemiyeti'ni kurmuştur.

7. Hilmi Ziya Ülken ismi, yayınlanan yazılar, makaleler ve kitaplarla bir kütüphaneyi dolduracak niteliktedir. Türkçede olduğu gibi yabancı dillerde de yazdığı makaleler hem Türkiye hem de yabancı ülkeler nezdinde önemli bir yere sahiptir. Ülken'in kaleme aldığı ve sayısı 1500'ü bulan makale ve kitap sayısı onun çabasının ve azminin ne derece büyük olduğunun bir göstergesidir. Bu eserler bağlamında Hilmi Ziya Ülken, kimi zaman bir sosyolog, kimi zaman bir felsefeci, kimi zaman bir ilahiyatçı, kimi zaman bir edebiyatçı, ressam, şair gibi sıfatlarla anılmasını sağlayacaktır. Bu bakımdan çok yönlü bir mütefekkir olan Ülken'in hitap edeceği kitlenin çok geniş bir yelpazede olduğunu söyleyebiliriz.

8. Hilmi Ziya Ülken'in ilk yazıları Anadolu, Mihrâb, Türk Yurdu ve Dergâh Dergilerinde yayınlanır. Mihrâb Dergisi'ni kuzeni Âgah Mazlum ile, Anadolu Dergisi'ni ise bugün ismi Tarihçilerin Kutbu olarak anılan Halil İnalcık, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Mehmed Halil ile birlikte çıkartırlar. Anadolu Dergisi, isminden de anlaşılacağı gibi Anadolu'yu ele alan, Anadolu'nun edebiyat, folklor, kültür, iktisat, coğrafya açısından incelendiği ve bu tür makalelere yer verildiği bir dergi olarak yayınlanmıştır. Bu dergi neticesince "Anadoluculuk" fikri yaygınlık kazanmış, bir neslin bu muhayyile ile Anadoluculuk düşüncesinin yayılmasına vesile olmuştur. Ülken, bu düşüncenin ortaya çıkış hikâyesini şu şekilde anlatmaktadır: "Bu harekette ilk önayak olan Mükrimin Halil oldu. İslâm tarihine yönelmiş olan araştırma şevki birden bire Anadolu tarihine çevrildi. Taşkın mizacı bu harekete hemen yarı siyasi bir şekil vermeye meyletti, böylece kültür hareketi erken koparılmış bir yemiş gibi yüksekokullar arasında yeni bir ideoloji şeklini aldı. Fakat milliyet anlayışında iki görüş daha başlangıçta birbirinden ayrılmaya başladı. Bunlardan biri Anadolu'yu doğacak kültürün kaynağı ve hedefi olarak gören kültürcü Anadoluculuktu. İkincisi ona siyasi ve fiili bir şekil vermek isteyen ideolojik Anadoluculuktu. Bu ikincisi Monroe'nin "Amerika Amerikalılarındır" düsturunu örnek alıyordu." Bu düşünce daha sonra Nurettin Topçu'nun Hareket adlı Dergisi'nde de devam ettirilmiş, Mustafa Kutlu da bunu sürdürmüştür.

9. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Kürsüsü'nün Ziya Gökalp'ten sonra tekrardan faaliyete geçmesi/hareketlenmesi Hilmi Ziya Ülken tarafından gerçekleştirilmiştir. İnsan Dergisi ve 17 yıl boyunca sürdürdüğü İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde çıkan Sosyoloji Dergisi, Ülken'in sosyolojiye ve bilime yaptığı en önemli katkılardan biridir.

10. Yetiştirdiği öğrenciler Türk düşün tarihinde önemli yerler edinmiştir. Cavit Orhan Tütengil, Ziya Somar, Kamran Birand, Nurettin Şazi Kösemihal, Cahit Tanyol öğrencilerden bazılarıdır.

11. Dönemin birçok devlet adamı, siyasetçi, edebiyatçı, mütefekkir, yazar, şair ve ressamı ile dostlukları vardır.

12. Yaşadığı dönem içerisinde Türk fikir ve düşünce hayatına sürekli kaynaklık etmiş, bir mahfil görevi görerek bu alanın genişlemesine katkı sunmuş ve yeni isimlerin yetişmesine yardımcı olmuştur.

13. Ardından büyük bir külliyat bırakan Ülken'in tespit edebildiğimiz ve kitap olarak yayınlanmış eserleri şunlardır:

Deneme: Aşk Ahlâkı (1931), Ahlâk (1946), İnsanî Vatanperverlik (1933), Şeytanla Konuşmalar (1934).

Roman: Posta Yolu (1941), Yarım Adam (1942).

Bilimsel Araştırma ve Diğer Çalışmaları: Tefekkür Tarihi (1932), Türk Filozofları Antolojisi (1935), Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü (1935), Yirminci Asır Filozofları (1936), Ziya Gökalp (1939), Tanzimat'tan Sonra Fikir Hareketleri (1940), İçtimai Doktrinler (1941), İnsan Meddücezri: Yarım Adam (1941), Mantık Tarihi (1942), Resim ve Cemiyet (1942), Şeytanla Konuşmalar (1942), İçtimai Üst Yapı Olarak Hukuk Tetkiklerine Giriş (1943), Sosyoloji (1943), Yahudi Meselesi (1944), Yeni Felsefe Cemiyeti ve Türkiye Felsefe Cemiyeti (1944), Milletlerin Uyanışı (1945), İslâm Düşüncesi (1945), Sosyolojiye Giriş (1948), Tarihî Maddeciliğe Reddiye (1951), Sosyoloji Rehberi (1955), Dünyada ve Türkiye'de Sosyoloji Öğretim ve Araştırmaları (1956), Kâtip Çelebi ve Fikir Hayatımız (1957), Anadolu'da Şehirleşme Hadisesi' nin Bazı Neticeleri (1959), Sanat, Düşünce ve içtimaî Bünye (1959), Sosyoloji Sözlüğü (1959), Sosyolojide Yeni Adımlar (1960), Türkiye'de Batılaşma Hareketi (1961), Kitap Tahlilleri (1962), Felsefeye Giriş (1963), Siyasi Partiler ve Sosyalizm (1963), Değerler, Kültür ve Sanat (1965), Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi (2 cilt, 1966), Bilgi ve Değer (1967), İslâm Felsefesi Kaynakları ve Tesirleri (1967), Varlık ve Oluş (1968), Sosyoloji Sözlüğü (Genişletilmiş) (1969), İlim Felsefesi (1969), Toplum Yapısı ve Soya Çekme (1972).

14. Hakkında yapılmış bazı çalışmalar:

Eyyüp Sanay, Hilmi Ziya Ülken, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara-1986.

Eyyüp Sanay, Hilmi Ziya Ülken, Gazi Üniv. Yay., Ankara-1988.

Mehmet Vural, Hilmi Ziya Ülken, Diyanet İşleri Baş. Yay., Ankara-2019.

Ayhan Vergili, Hilmi Ziya Ülken Kitabı, İşaret Yayınları, İstanbul-2016.

Erol Güngör, Hilmi Ziya Ülken İçin, Türk Yurdu, C.22, S.174, Ankara-2002.

Nazmi Avcı, Düşün Anaforunda Bir adam Hilmi Ziya Ülken, Dem Yayınları, İstanbul-2005.

15. Kızı Gülseren Artunkal, "Hayatı ve Eserleriyle Babam Ülken" başlıklı yazısında babasını anlatırken şu ifadeleri kullanır: "Babam Hilmi Ziya Anadolu kültürünün bütün eski uygarlıkların mirasçısı olduğunu savunuyordu. Bütün bu kültürlere sahip çıkılmasını istiyordu. Tamamlamaya vakit bulamadığı en son kitabının da Anadolu kültürünün üstüne olması ilginçtir" bu ifade Ülken'in ölünceye kadar eser vermeyi belirli konularda çalışmayı sürdürdüğünü, bu çalışma azmini hiç yitirmediğini göstermektedir. Ülken, ortaya koyduğu eserlerle ismini akademi ve düşün dünyasına yazmıştır. 5 Haziran 1974 tarihinde İstanbul'da hayatını kaybetmiştir.