18. yy Osmanlı Coğrafyasında Seyahat, Tarih, Misafir Köşesi

Umut İDİZ yazdı...

XVIII. Yüzyıl İstanbul ve Türkiye Coğrafyasında Bir Seyyâh'ın Seyahatnamesi

Seyâhat-nâme sözcüğünün ''gezi mektubu, gezi eseri'' anlamları taşımaktadır.[1] Seyahatnameler, anı-hatıra özelliği taşıyarak birincil derecede tarihi kaynak işlevindedir. G. Antoine Olivier'in Fransa İmparatorluğu tarafından elçilik görevi desteğiyle Osmanlı Devleti'nin hâmî olduğu bölgeleri gezerek gördüklerini seyahatnamesine nakletmiştir. Bu seyahati gerçekleştirerek Anadolu coğrafyasında yeni keşif yerleri, Anadolu Halkının örf ve adetleriyle tanışan G. Antoine Olivier, bizlere XVIII. Yüzyıl'ın Anadolu Coğrafyasının Kültür ve Sosyal Tarihi ağırlıklı olarak eserinde işlemiştir. Eserde bizlere seyahatnameyi yazılış amacını anlatan G. Antoine Olivier, şu dikkat çekici sözlere yer vermiştir:

''Bu seyahatimiz sırasında ziyaret ve temas ettiğimiz milletlerin, toplumların örf ve âdetleri, kanunları ve ahlakları hakkındaki gözlemleri tek başıma kaleme almak zorunda kaldım. Bu gözlemleri daha da ilginç bir hâle getirebilmek için gezdiğimiz yerler ve toplumlar ile siyasi ve ticari ilişkilerimizi de gözden uzak tutmamaya gayret ettim. Bütün bunlara rağmen, çalışmalarımın sonucu olarak sunmakta olduğum bu esere eğer arzuladığım ilgi ve canlılığı verememiş isem bu demektir ki insan gücü arzu edilenin daima çok altında kalıyor.''[2]

Olivier'in kaleme almış olduğu ''Türkiye Seyahatnamesi 18. Yüzyılda İstanbul ve Türkiye'' adlı eserin, G. Antoine Olivier'in gözlemlediği olayları kâğıda dökerek okurun o dönemi rahat anlaması üzerinde kilit bir rol oynar. Eserde G. Antoine Olivier'in Osmanlı Ordusu hakkında okura vermiş olduğu bilgiler şu şekildedir:

''Vaktiyle Hz. Muhammed'in dünyanın sancağının her açılışında, kâfirlere karşı her sefer ilanında yeniçeriler sevinçle, cesaretle silahlarına sarılırlardı. Lakin Avrupa devletleri ordularındaki taktik bilgiler ilerleme kaydetmeye ve Türkler de bu bilgilerin gerisinde kalmaya başlayınca yahut kâfir icadıdır diye o taktik konusundaki ilerlemelerden uzak kalmayı tercih edince ve bilhassa imparatorluk bağlarının gevşemeye başlamasından bu yana yeniçerilerdeki savaş arzusu ve iradesi kaybolmaya yüz tuttu. Bir zamanlar bütün dünyaya dehşet salan yeniçeri kıtaları artık esnaflardan, çiftçilerden, işçilerden, kayıkçılardan, tacirlerden kurulu şekilsiz, düzensiz, disiplinsiz, cesaretsiz, ilk fırsatta savaştan kaçmaya, üstlerine başkaldırmaya hazır bir topluluk hâline geldi.''[3]

Eser, 3 ciltten ve 35 bölümden oluşmaktadır. Olivier'in elçilik görevini sürdürmesiyle beraber tanık olduğu ilginç olaylarla karşılaşarak eserinde bahsetmiştir. Olivier'in Osmanlı'da yaşayan halkın örf ve adetleriyle tanışması üzerine seyahatnamesinde bizlere şu şekilde aktarmaktadır:

''Örf ve âdete bu kadar bağlılık, kadın-erkek ayrımı ve bilhassa çok sayıda erkeğin kadından mahrum kalması; filozofların ve kanun kurucuların şiddetle ve nefretle reddettikleri, cemiyete hiçbir hayrı olmayan ve her hâlükârda gayrimeşru kadın-erkek münasebetlerinden çok daha kötü ve sapık bir alışkanlığın bütün Şark'ta yer etmesine yol açmıştır. Şurası da çok dikkate şayandır ki kadın- erkek münasebetlerini ağır müeyyidelerle bağlı insafsız bir düzen içine alan, tabiatın emriyle, tabii temayülleriyle hareket ederek bir kadınla muayyen bağlar dışında ilişkide bulunan bir erkeği çok defa ölümle cezalandıracak kadar sert ve müsamahasız olan kanun, ahlak ve adaletin kökünden mahvına yol açan bu kötü ve sapık alışkanlığı cezalandırmayı hiç düşünmemişti bile. Buna karşılık, zevk kadınlarına, fahişelere ne müsaade edilir ne de müsamaha…''[4]

Sonuç olarak bu seyahatnameyi kaleme alan G. Antoine Olivier'in gözlemlediği olaylar ve Osmanlı'nın iç portesini okurlara paylaşmıştır. Aynı zamanda G. Antoine Olivier'in çevirisini yapan Oğuz Gökmen'in okurlara şiddetli bir şekilde tavsiyede bulunarak şu şekilde açıklamıştır: ''Olivier'in seyahatnamesini, bu seyahatin yapıldığı tarihlerdeki (1792-1798) siyasî, ekonomik ve sosyal ortam içeresinde bir değerlendirmekte sanırım ki okuyucu için hem yarar hem de bir bakıma zorunluluk vardır.''[5] Böylelikle eserin çevirisini yapan Oğuz Gökmen, G. Antoine Olivier'in eksiklerini sunuş bölümünde şu ifadelere yer vermiştir: '' Türklerde en çok tenkit ettiği husus din ve akidelerine bağlılıkları oluyor. Olivier kitabında Türklerin dinî taassubundan sık sık yakınır. Ama Fransız İhtilali'nin papazlara ve dine karşı olan tutumlarına rağmen Olivier bizzat kendisini Hristiyanlık taassubundan kurtaramıyor. Gözlemlerinin değerlendirilmesinde ve yorumlarında zaman zaman duygusal oluyor, bu yüzden çelişkilere düşüyor.''[6]

Yazar;

Fransız vatandaşı bir Tıp doktoru olan Olivier, asıl mesleği hekimliktir. Kendisinin tek bir dalda ilerlemeyerek çok yönlülüğü ile bilinen Olivier farklı bölgelerde akademik unvanları vardır. Yeni hükümetin görevlendirmesiyle Anadolu coğrafyasını gezerek bilimsel araştırmalar dahilinde çalışmalar yapmıştır. Literatüre birkaç yeni kertenkele türü eklendi. Anadolu coğrafyasını 6 yıl içeresinde gezerek topladığı bitki ve çiçek türleri günümüzde Paris şehrinin Museum National d' Histoire Naturelle'de sergilenmektedir.

Türkiye Seyahatnamesi 18. Yüzyılda İstanbul ve Türkiye

G. Antoine Olivier

Çev. Oğuz Gökmen

Kronik Kitap

Nisan 2024, İstanbul

s.363

[1] https://www.kitaphaber.com.tr/seyyahin-gozunden-turkistan-k3909.html

[2] G. Antoine Olivier, Türkiye Seyahatnamesi, 18.Yüzyılda İstanbul ve Türkiye çev. Oğuz Gökmen, Kronik Kitap, 1.Baskı Nisan 2024, İstanbul, s.17

[3] A.g.e, s.179-180

[4] A.g.e., s.106

[5] A.g.e, s.11

[6] A.g.e, s.13