Anlatıya Giriş Üzerine Bir Başlangıç, Edebiyat, Hayrettin DURMUŞ

Ethem Erdoğan'ın yeni kitabı "Anlatıya Giriş"[1] roman, hikâye ve öykü incelemelerinden oluşuyor. Hemen şunu belirtelim ki kitap; uykuları gözünden sürgün edip okumak denen soylu çilenin, derin bir bilginin ve yoğun bir birikimin ürünü. Bu kitabı okurken yolunuz başka kitaplara çıkacak. Usta kalemlerin yanında genç yazarlarla da tanışacaksınız. Hatta Ethem Erdoğan, daha çok 2020 sonrası yayınlanan kitaplara yer vermiş ve onları gün yüzüne çıkarmış. Bir bakıma günümüz anlatıcılarından oluşuyor kitap.

Bir kitabın değeri kaynakçasıyla ölçülür. Ne kadar çok atıf varsa, ne kadar çok kitaba müracaat edilmişse kurulan gönül sofrası o kadar güzel ve bereketli olur. Siz bir kitap okuduğunuzu zannedersiniz oysa kitabı okuyup bitirince onlarca hatta yüzlerce yazarın adı dolanıp durur zihninizde ve her kitap yepyeni pencereler açar size. Bu yönüyle okullarımızda kaynak ders kitabı olarak okutulsa yeridir.

Bir kitap tanıtım yazısının amacının okuru o kitaba yönlendirmek olduğuna inanırım. Bu bakımdan böylesine ciddi bir kitabı yeniden en ince ayrıntısına kadar anlatmak yazının hacmini de zorlar. Bu tür yazılar insanları, tadımlık cümlelerle kitaba davet etmek olmalıdır.

Ethem Erdoğan "Kitap üç temel ayak üzerine kurulu: İnşa, eleştiri ve kuram…" (s.9) diyor söze başlarken. Gerçekten de pek çok teknik ayrıntıyı bir akademisyen edasıyla ele aldığını, derinlemesine analizler yaptığını okuduğunuz her sayfada daha çok fark ediyorsunuz.

Hikâyenin temelinin anlatıya dayandığını belirttikten sonra hikâyenin kutsal bir yanı olduğunu da vurguluyor yazar; "Hikâye anlatmanın kutsal bir yanı da vardır. Kur'an'da '…bu Kur'an ile en güzel kıssaları sana anlatıyoruz' ayeti bunu ifade etmektedir." (s.12)

Tanzimat ve Servet-i Fünun dönemlerindeki hikâyelere değinildikten sonra "Hikâye, öykü ve kısa öykü sınırları tam çizilemeyen birbirinden farklı anlatılardır." (s.19) hükmü veriliyor.

Hikâyede her yazarın mekân tercihinin farklı olduğunu, Yakup Kadri, Memduh Şevket Esendal, Sait Faik, Sabahattin Ali, Kenan Hulusi Koray, Halikarnas Balıkçısı'ndan örneklerle anlatıyor ve daha çok "Memleket" ile "Gurbet" hikâyeleriyle akıllarda kalan Refik Halit Karay'ın "Sinop, Çorum, Ankara, Bilecik gibi Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde yakından tanıdığı coğrafyayı anlattığını" (s.25) vurguluyor.

Leyla Erbil'in hikâyelerinde ana karakterin kadın olduğunu, Bilge Karasu'nun sembolik mekânları tercih ettiğini, Yusuf Atılgan'ın köy ve kasabaları, Selim İleri'nin yalı, konak ve köşkleri mekân olarak seçtiğini anlatıyor.

"Parasız Yatılı" kitabıyla bizde özel bir yeri olan Füruzan, mekânla cinsiyet arasında ilişki kuran Tomris Uyar, Kurgusal mekânlarıyla Nazlı Eray, İstanbul ve yurtdışı mekânlarıyla Pınar Kür, mekânların ruhuyla Hulki Altunç (Oysa Argo sözlük yazarıdır kendisi), Ankara, Bursa, Balıkesir'de dolanan Vüsat O. Bener, hem açık hem de kapalı alanları anlatan Necati Güngör, Maraş, Ankara ve İstanbul'u bize hissettiren Rasim Özdenören, İç mekânları önceleyen Mustafa Kutlu, metafizik ürpertiyi çağrıştırdığı için mekânları silik olan Ali Haydar Haksal, kahveler, çayevi ve pastaneleri öne çıkaran Ramazan Dikmen örneklerine bakıldığında somut mekânların postmodern, soyut mekânların ise fantastik hikâyelerde yer aldığını görüyoruz.

Sarte ve Marquez "Neden yazıyoruz?" sorusuna cevap ararken yazar Esra Özde'nin Salacak Takvimi kitabı kendi içimize ayna tutmamızı sağlıyor. Aklımızda "Hayat ideal ile reel arasında bir düz çizgidir." (s.35) cümlesi kalıyor.

Zeki Bulduk, Bozkırın Atları Yaman Ölür kitabıyla bizi at sırtında bir yolculuğa çıkarıyor. Yılkı atları ve Abbas Sayar geçiyor gözünüzün önünden.

Müzeyyen Çelik'in hikâyelerinde metafizik âlemle fiziki âlemin iç içe geçtiğini, orijinal metaforların kullanıldığını gözlemliyoruz.

Kürşat Çelik'in Kara Hikâyesi şiirsel bir dille yazılsa da şaşırtma ve matruşka tekniğiyle yazılan ilginç bir kitap.

Mehmet Kahraman'ın Aldatma Ustası kitabı hakkında "Hayat; debisi güçlü bir nehir gibidir bu anlatılarda"(s.77) cümlesini okuyunca kitabı merak ediyorsunuz doğrusu.

Modern Türk edebiyatının son dönemlerine tanıklık eden, Hece dergisinden tanıdığımız Hüseyin Su aynı zamanda Kırklar Cemine de tanıklık etmiş. Biz de onunla birlikte "zikir pınarında kalbimizi yuduk" S.82)

Manolya Gürocak'ın Sağanak adlı romanından kapitalizmin kadını da erkek kadar mağdur ettiğini anlıyoruz. İnsanın öldükten sonra diriltilmesini Termodinamik yasasıyla açıklaması, Deccal' in bir adaya hapsedilmesi gibi ilginç bilgilere de rastlıyoruz. Daha doğrusu Ethem Erdoğan'ın okumalarından biz de nasipleniyoruz.

Özlem Karapınar'ın Aynadaki Kadınlar, Engin Elman'ın Afrika'nın Yapayalnız Lalesi, Müzeyyen Çelik'in Bütün Ağırlıklarım, Hamza Çelenk'in Kutanlı Gülistan, Ercan Köksal'ın Bir İnkılâp Daha Var-Harf İnkılâbı, Bildiğin Hayat, Serçe Yüreği, İsmail Sert'in Topak Ayna, İsmail Demirel'in Yaprağın Düştüğü, Recep Kayalı'nın Kamburuma Üç Sebep, Nurşah Karaca'nın Adım Aden'de Saklı kitapları da incelenenler arasında.

Ali Emre'nin Nureddin Zengi ve Selahaddin kitaplarını hakkındaki yazıları okurken Piyer Lermit'le başlayan Haçlı Seferlerine karşı İslâm sancağının dalgalanışına, bugünlerce acısı katmerlenen Kudüs'e, Gazze'ye doğru bir yolculuğa çıkacaksınız. Rahmetli Necmettin Erbakan'ın "Türk-Kürt ve Arap bir olduğunda bölgede başaramayacağı şey yoktur" (s.192) sözü gözlerinizi fal taşı gibi açacak. Tarihte romanı yazılacak ne çok kahramanımız var.

Knut Hamsun'un Açlık romanının güzelliğini yazının başlığı olan "Ömrüm Bir Mercimek Çorbasına Fedadır" cümlesi ne güzel özetlemiş.

Bizim edebiyatımızın daha çok sözlü edebiyata dayandığı bilinen bir gerçektir. Kitaptaki "Hikâye ilk insandan beri vardır." (s.203) cümlesini bu bakımdan anlamlı buldum. Belki de ilk hikâye Havva'nın dilinden dökülen acıklı bir hikâyedir.

Ethem Erdoğan kitabı bitirirken "Son söz olarak; Hamsun'un pek çok yazara şiirsel söyleşisiyle örnek olduğundan yola çıkarak, Behçet Necatigil tercümesinin bu romana Türkçe tadını verdiğini söyleyelim." (s.217) diyor. Eskiden yazarlarımız kendi kitaplarının yanında dünya çapında önemli olan yazarların çevirisini de yaparlarmış. Ülkü Tamer'in Cengiz Aytmatov'a ait "Öğretmen Duyşen" kitabı da bunlardan birisi. Sanırım artık kimse böylesi bir zahmete katlanmıyor.

Anlatacak hikâyesi, söyleyecek sözü olanlara ve bunları üşenmeden bin bir zahmetle gün ışığına çıkaranlara ne mutlu.

[1] ERDOĞAN, Ethem. (2024) Anlatıya Giriş, Ahenk yy., İstanbul