Bir Şehir Kurmak: Bir Gönül Almak, Düşünce, Sueda KURT

"...üslûp, inançlarımızın doğrudan bir yansımasıdır; zira inançlar ile ameller (eylemler) arasında kopmaz, saf, samimî ve mutlak bir ilişki vardır" (Cansever, 2016).

İnsanlık tarihi boyunca, insanın yaratılış amacı araştırılmıştır. Temel kitabımız Kur'anı Kerimde, insanın halife olarak yaratıldığı, yine aynı kitapta, yeryüzünde hemen her şeyin insanın hizmetine sunulduğu ifade edilmiştir (TDV, 2022). İnsanın diğer canlılardan ayrıldığı nokta; yaşadığı şartlar ve imkânlar içinde madde ile mânâ arasındaki bağı kurma kabiliyetidir. Varlığı oluşturan, insan ve mekân kavramları arasında kurulan bağ ise bizlere insanlık tarihi ile paralel şekilde gelişen mimarlık tarihi hakkında önemli bilgiler vermektedir.

Mimarlık tarihi, ilk insan ile birlikte gelişerek ilerlemiş ve tarih boyunca bizlere yaşam ve insana dair önemli tecrübeler aktarmıştır. İnsanın yalnız yaratılması ve ölmesi bir yana, sosyal bir canlı olması onu diğer insanlarla beraber yaşama durumunda bırakmıştır. Bu durum, topluluk halinde yaşama mekânları olan şehirleri ve beraber yaşama hukukunu doğurmuştur. Şehirlerde gelişen mimari ve beraber yaşamanın getirdiği kültürel birikim, biçim ile anlamın beraberce gelişmesini sağlamıştır. Şüphesiz bu birlikteliğin en güzel örneklerinden biri olan Medine şehri ile başlayan İslam şehir örnekleri, yüzyıllar süren fetihlerle genişleyip gelişerek, en güzel örneklerine belki de Osmanlı Devleti ile kavuşmuştur. Peki, bu şehirlerin doğuşunda ortaya çıkan temel fikir neydi? Bu şehirleri koruyan ve geliştiren devletin temel ilkeleri ve hukuku nasıl gelişti? İnsanlık tarihi ile gelişen şehirler, bugün niçin insandan bağımsız bir şekilde gelişmektedir? En önemlisi bugün şehirler kurarken, gönül alıyor, insana huzur veriyor muyuz? Eminim çoğu insan bir çırpıda buna "hayır" diyecektir. O halde bu sorulara cevap arayan bir ömür ile tanışmak gerekiyor.

Turgut Cansever'in "Bir Şehir Kurmak" adlı eserine giriş yapmak isterim. Metnin giriş kısmında kısa da olsa insanlık ile beraber gelişen mekân kültürü, biçim ve anlamın birbiri ile ilişkisinden bahsetmek durumunda kaldım. Çünkü Turgut Bey'in tüm eserleri ve mimari bakış açısı, anlam ve biçimin birbirleri ile kaçınılmaz ilişkisine dayanmaktadır. Onun mimari bakış açısı ve eserleri şüphesiz derin bir felsefeye dayanarak, ete kemiğe bürünme çabasında olmuştur. Mimari ilkeleri, tekil yapıdan şehrin tamamına, bölge ve ülke planlamasına kadar uzanan bütünsel bir çabanın ürünü olma gayretindedir. "Kubbeyi Yere Koymamak" adlı eserinde uzunca üzerinde durduğu mimari ilkeleri kısaca; adalet, güzellik, tevhid, tutarlılık gibi kavramlarla huzuru yakalamanın yollarını ifade etmişti. Çoğu kitabında mimari felsefesi ile ilgili bilgi edinilebilir fakat "Bir Şehir Kurmak" adlı kitabı son derece spesifik bir konuyu ele almaktadır.

Turgut Bey, mimarlık mesleğinin akademi ve uygulama kısmını beraber yürüttüğü ve uygulamada da belediyelerde bulunduğu için ülke problemlerini yakından deneyimleyebilmiştir. Bu kitap da üniversitede "Mahalli İdareler ve Yerinden Yönetim Ana Bilim Dalı" yüksek lisans ve doktora programlarında verilen seminerlerin kitaplaştırılmış halidir. Kitabı, bugün dâhi, İç İşleri Bakanlığı, kaymakam adaylarına, ilçe yönetimlerinde karşılaşacakları problem ve çözüm önerilerine örnek olarak hediye etmektedir. Çünkü iyi bir şehir kurmak, mimariyi ilgilendirdiği kadar, kamu yönetimini ve şehrin idare becerisini de içermektedir.

Osmanlı Devleti, güçlü bir devlet kültürüne sahiptir. Kuruluşundan, 19.yy'e kadar Osmanlı şehirlerinin ve mimari eserlerin güçlü örneklerini de vermiştir. Özellikle Erken Dönem'de önemli camiler, kervansaraylar, türbe örnekleri, Klâsik Dönem'de önemli medreseler, camiler, yine Geç Dönem'de önemli saraylar, kamu binaları ve yenilikçi yaklaşımla pek çok cami yapmıştır. Tüm bu kamusal yapıların yanında sivil mimari örnekleri de İstanbul ve taşrada önemli eserler olarak şehirlerin yapılarını oluşturmuştur. Şehir mimari eserlerinin yanında, şehrin sağlıklı bir şekilde işlemesi için, iyi bir belediye hizmeti gerekmektedir. Bu hizmet, Osmanlı Devleti'nde 19.yy'e kadar kadılar ve vakıflar eliyle yürütülmektedir (Sunay, 2002). 19.yy' de kurulan Şehremaneti, ilk yerel yönetim olarak dikkat çekmektedir. Tanzimat Dönemi'nde yaygınlaşan ve pek çok vilayette kurulan hükümet konakları ve belediyeler, Cumhuriyet Dönemi'nde de gelişimlerini sürdürerek, kentsel idare, kentsel gelişim, toplu taşıma, çöp toplama gibi şehrin düzenliliği ile ilgili önemli görevler üstlenmiştir.

Kitapta şehir kurulması ile ilgili biçimsel öneriler, şehirlerin merkezinin ne olması gerektiği, şehirdeki yapıların mimarisi gibi ayrıntı kısımlarından ziyade, iyi bir şehrin; mimari eserlerinin yanında iyi imar ve gelişim planları, halk katılımı, yönetim, idare, denetleme ile mümkün olabileceği ifade edilmektedir. Bu sebeple sekiz bölümden oluşan kitabın üç bölümü; "Ev ve Mahallenin Kurulması ve Yönetimi", "Şehirlerde Fiziki ve Sosyal Örgütlenme", "Şehir ve Bölge Planlama" gibi yerel yönetimlerin idari kapsamına giren başlıklardan oluşmaktadır.

Bugün, mimari ve şehircilik üzerine halk katılımlı olarak yapılan pekçok seminer, söyleşi vb. etkinliklerde, yaşadığımız şehir, mahalle ve tekil olarak binalarımızdaki memnuniyetsizlik gündeme gelmektedir. Şüphesiz bir yapının oluşumunda, tasarımın çıkış noktasından ve felsefesinden başlayarak -felsefesizliğinden- bölge planlaması, nazım ve uygulama imar planları ve mimari uygulama planları -plansızlığı- bu memnuniyetsizliğin sebeplerini açıkça ortaya koymaktadır. Bu konuda imar planlarının karar mercii konumundaki belediyeler, şehir planlamacıları, mimarlar önemli sorumluluk üstlenmiştir. Fakat Turgut Bey'in de söylediği gibi, ortaya çıkan yaşam şeklimiz, inançlarımızdan ayrı bir sonuç değildir. Yaşantımız, talebimizdir. Taleplerimiz yaşantımızı oluşturur. Taleplere verilen belki de dayatılan sonuçlar, şüphesiz bizim yaşam şeklimizden beslenmektedir.

"Bir Şehir Kurmak" adlı kitap ve yazarın diğer tüm kitaplarından yola çıkarak, yerel yönetimleri, şehirlerimizin tarihten bu yana meydana gelişlerini, şehrin felsefesini, Osmanlı Mimarisi'ni, Geleneksel Türk Evi'ni, gecekondulaşmayı ve bugünkü TOKİ'leri birkaç seri yazı ile anlatacağım.

Kaynakça

Botan, M. (2020). Çağdaş İslam Düşüncesinde Mekân:Turgut Cansever Mimarlığı Üzerine Bir İnceleme. Strateji Düşünce ve Analiz Merkezi.

Doğan M., Can A. (2015). Bir Şehir Kurmak, Turgut Cansever'le Konuşmalar, Klasik Yayınları, İstanbul

Cansever, T. (2015). Bir Şehir Kurmak, Klasik Yayınları,

Cansever, T. (2016). İslamda Şehir ve Mimari. İstanbul: Timaş.

Çelik, C. (2012). İslam Şehri'nden Şehir İslamı'na:Tarihsel Tecrübeden Sosyolojik Pratiğe Şehrin Medeniyet Kodları. Milel ve Nihal.

Sunay, C. (2002). Belediyeciliğin Doğuşu Sürecinde Osmanlı Mirası. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.

Şentürk, M. (2014). Turgut Cansever Düşüncesinde Şehrin Değişimi. İnsan ve Toplum. içinde

TDV. (2022). Kur'anı Kerim Açıklamalı Meali. TDV.

Tiryaki, M. E. (2014). Turgut Cansever'de Şehircilik ve Planlama Düşüncesi.

Konu ile İlgili Ayrıntılı Araştırma Yapmak İsteyenler İçin Önemli Birkaç Şahıs ve Eser:

Saadettin Ökten, Ernst Diez, Sedat Hakkı Eldem, Emine Öğün, Süleyman Seyfi Öğün, Mazhar Şevket İpşiroğlu

İbn-i Arabi; Fusus'ül Hikem (tevhid ve ferdiyet yüceliği çıkarımı)