El İntisar / Mutezile Müdafaası, İlahiyat, Ferhat ÖZBADEM

Kitabın müellifini tanımak ile başlayalım. Ebul Huseyn el Hayyat’ın doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. Hicri 220’den (835) önce dünyaya geldiği ve 300 (913) yılı civarında öldüğü tahmin ediliyor. Hayyat kelamcıların görüşleri hakkındaki geniş bilgisiyle temayüz etmiştir.

“Hayyat hadis ve fıkıhta da söz sahibi kabul edilmiş, bu özelliği dolayısıyla Şafii fakihi Ebü’l-Abbas İbn Süreyc, Maliki fakihi İbn Müntâb el-Kerâbîsî ve Zahiriyye mezhebine mensup İyâzî gibi âlimler, aradaki mezhep farkına rağmen kendisinden faydalanmışlardır.

Hayyat, Mutezile’nin çalkantılar içinde bulunduğu ve mezhepten kopmaların başladığı bir dönemde yaşamıştır. Mezhepten ayrılan kişilerin Mutezile’ye ve daha da ileri giderek İslâm’a saldırmaları III. (VIII.) yüzyıl Mu‘tezilîler’ini harekete geçirmiştir. Nitekim bu dönemde ayrılanlardan sadece İbnü’r-Ravendî’nin eserlerine karşı Mutezile mensuplarınca kırka yakın reddiye kaleme alınmıştır.

III. yüzyılın sonlarında Basra ekolünün başında Cübbâî, Bağdat ekolünün başında Hayyat vardı. Bişr b. Mutemir’le başlayan Bağdat kelâm geleneğinin içinde yetişen Hayyât, mihne* olayından sonra giderek zayıflayan Mutezile’yi savunmaya büyük gayret göstermiştir. Bu amaçla yazdığı eserlerden biri olan el-İntiṣar’da, kelâm ilminin inceliklerini nazar ve marifet ehli olan Mutezile âlimlerinden daha iyi bilen hiç kimsenin bulunmadığını belirtir.”[1]

Mutezile ekolü ile ilgili kısa bir bilgi paylaşımı da yazının anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Mutezile ile ilgili yazımız şu linkten okunabilir: http://www.kitaphaber.com.tr/mutezile-uzerine-kisa-bir-aciklama-k3160.html

El İntisar’ın giriş kısmında Mutezile ile ilgili şu bilgilere yer veriliyor.

Mutezile akılcı bir mezheptir.

Entelektüel Mevali bir harekettir.

Basra’da doğmuştur.

Sonradan Basra ve Bağdat Mutezilesi olarak ikiye ayrılmıştır.

Bağdat Mutezilesi daha radikaldir. Usulde de Furuda da bir alimi taklit etmek caiz değildir der.

Her iki Mutezile akımında da Mutezilenin beş prensibi kabul edilir. Bu prensipler: Tevhid, Adl, Vaad ve Vaid, el-Menziletü beyne'l-Menzileteyn, Emri bil maruf nehyi anil münker.

Vasıl bin Ata Mutezilenin kurucusu olarak kabul edilir.

El İntisar kitabı, Ravendi’nin Mutezile alimlerine eleştirilerine reddiye olarak yazılmıştır.

Ravendi, önceleri Mutezile ekolüne bağlı iken sonradan Rafizi ekole geçmiş bir kişidir.

Ravendi’nin Mutezile eleştirisi yaptığı kitabının adı Fadibatul Mutezile/Mutezilenin ayıpları’dır.

Ravendi, bu kitabı Mutezile alimi Cahız’ın Mutezilenin faziletleri kitabına reddiye olarak yazmıştır.

Hayyat, Bağdat Mutezilesindendir. Mutezile içinde çok etkin bir yeri vardır. Mutezile içinde Hayyatiyye akımı Hayyat’ın kurucusu olduğu akımdır.

Hayyat’ı diğer Mutezile alimlerinden ayrı kılan bir özelliği de Mutezileyi Ehli Sünnet ekolüne yaklaştıran bir Mutezile alimi olmasıdır.

El İntisar, felsefi tartışma tarzında yazılmıştır.

Konu başlıkları rakamlarla sıralanmıştır.

Kitap, ilk dönem eserlerde görülen şekli ile Hamd ve salvele ile başlıyor.

Müellif, giriş kısmında Ravendi’nin eserleri üzerinden Ravendi’nin fikirlerini verip o fikirler üzerinden Ravendi’yi genel olarak eleştiriyor.

Kitapta yer alan konular

Mutezilenin Şia eleştirisi. Mutezilenin Şia’ya neden karşı olduğu.

Tevhid anlayışı.

Allah’ın ilmi ve kudretinin sınırları.

Ahiret hayatında nimetlerin sonsuz olup olmayacağı.

Varlığın başlangıç ve sonunun nasıllığı.

Dehriyyun eleştirisi.

Mutezile alimi Nazzam’ın “Allah’ın zulme kudretinin muhal olması” bahsi.

Mutezile alimi Muammer b. Abbad’ın “Allah’ın kendisi tek kalıncaya kadar bütün yarattıklarını yok etmesinin muhal olduğu” görüşünün izahı.

Ravendi’nin, Mutezile alimi Cahız’ın “Allah, cisimleri yok iken var etse de sonra yok etmesi muhaldir” dediği iddiasının Cahız’a iftira olduğu izah ediliyor.

Ravendi’nin, Mutezile alimi Sümame’nin “Allah’ın alemi, tabiatı icabı (zorunlu) yarattığı” dediği iddiasının iftira olduğu izah ediliyor.

Ravendi, Mutezile alimi Nazzam’ın “Allah’ın bir kısım fiilleri terkinin muhal olduğunu” söylediğini iddia ediyor. Hayyat ise bunun iftira olduğunu Nazzam’ın şöyle dediğini ifade ediyor: “Nazzam’ın bu konudaki görüşü; Allah’ın yaptığı her fiilini terkine de kadir olduğudur.”

Ravendi’nin, Mutezile alimi Nazzam’ın “Kur’an’ın nazmı ve telifinin Nebi (s) için hüccet olmadığını” söylediğini iddia ediyor. Müellif bu sözün Nazzam’a iftira olduğunu izah ediyor.

Ravendi’nin, Mutezile alimi Nazzam’ın Maniheistlerden etkilendiği iddiasının iftira olduğu izah ediliyor.

Mutezilenin Yaratıcıyı ispat görüşü izah ediliyor.

Mutezilenin, cisimlerin tabiatı görüşü izah ediliyor.

Adl, Şer, Hayr hakkında Mutezile alimi Nazzam’ın görüşleri paylaşılıyor.

Ravendi, “Yan üstü yatarak uyuyana abdest gerekmez” görüşünün Nazzam’ın görüşü olduğunu iddia ediyor. Müellif bu görüşün Nazzam’dan Cahız’ın naklettiğini, Nazzam’dan geldiğinin olmadığını izah ediyor.

Ravendi, Nazzam’ın “Namazı kasten terk edene iade gerekmez” dediğini iddia ediyor. Müellif bunun yalan ve iftira olduğunu söylüyor.

Mutezile alimlerinden Nazzam’ın Zuhur ve Kümun konusundaki görüşleri izah ediliyor.

Mutezile alimlerinden Nazzam’ın haberi vahid ve kafirin haberi konusunda görüşleri izah ediliyor.

Mutezilenin Tevellüd ve Maani konusundaki görüşleri izah ediliyor.

“Halsizlik ve hastalığı yaratanın Allah olduğu” konusu izah ediliyor.

“Eşya olmadan önce, Allah’ın eşyayı bilip bilmemesi” konusu izah ediliyor.

Mutezilenin Cemel vakası ve Hz. Osman’ın katli konularına bakışı izah ediliyor.

Mutezilenin, Allah’ın lütfu konusuna bakışı izah ediliyor.

Mutezilenin Ruyetullah’a bakışı izah ediliyor.

Mutezilenin, “Cennet ehlinin sükun içinde baki kalacakları” görüşü izah ediliyor.

Mutezilenin, “Güç fiilden öncedir” görüşü izah ediliyor.

Mutezilenin, “İnsan kadirdir” görüşü izah ediliyor.

Mutezilenin, “Allah şerri yaratmaz” görüşü izah ediliyor.

Mutezilenin, nikahın geçerliliğinin şartları, Allah’ın imanı ve küfrü yaratması, Cehennemin ebediliği, masumiyet ve icma, Hz. Ali ve Hz. Osman, (genel olarak) sahabe, İmamet, Hz. Hasan, yıldız ilmi, Allah’ın zatı ve sıfatları, Peygamberlik, Allah’ın bilmesi, Beda, Ricat, Allah’ın sureti, Şia, Ehli beyt, Ebu Talip, Tevatür ve menzileteyn konularındaki görüşlerine yer veriliyor.

Kitap değerlendirme notları

Dil olarak ağır bir dili var.

Tercüme çok güzel yapılmış.

Mutezileyi tanımak isteyenler, Mutezileyi Mutezile alimlerinden tanımak isteyenler için güzel bir çalışma.

Mutezile alimleri arasında da aynı konularda farklı yaklaşımlar olduğunu görüyoruz.

Özgür aklın yaklaşık 1200 sene önce tartıştığı konuların bugün hala güncelliğini koruduğunu görüyoruz.

Müellifin bazı yerlerde Mutezile alimlerini Ravendi’ye karşı savunmak adına zorlama yorumlar yaptığını ve bağlam dışı konular üzerinden izaha gittiğini görüyoruz.

Reddiye geleneğinin güzel örneklerinden biridir el İntisar.

Geleneksel Mutezilenin modern Mutezileye göre usul ve disiplininin (görüşlerinin) daha mutedil olduğu görülmekte.

İlk dönem Mutezile alimlerinin daha çok kelam ile uğraşıp fıkhi konulara çok az girdiklerini görüyoruz.

El İntisar / Mutezile Müdafaası

Ebul Huseyn el Hayyat

Çev.Yüksel Macit

Endülüs yayınları

[1] TDV ansiklopedisi