Felsefeyi Karanlıktan Kurtarmak: Aydınlanma Felsefesi ve E, Düşünce, Misafir Köşesi

Furkan Soylu yazdı...

Aydınlanma olarak adlandırılan 18. yüzyıl entelektüel/felsefe hareketi, Descartes sonrası oluşan felsefenin yeni yolunu daha ileriye götürmek istemiştir. Aydınlanma hareketi içerisinde gerçekleştirilen birçok önemli çalışma yanında Diderot ve d'Alembert'in editörlüğünü paylaştığı ve içerisinde önemli philosophe simaların bulunduğu Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Açıklamalı Sözlüğü (Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers) kurucu bir önem taşımaktadır. Bu inceleme de Ansiklopedi'nin Öndeyiş'inin okumasını yapmaya ve kitabı tanıtmaya çalışacağım.

Ansiklopedi'nin Arka Planı: Aydınlanma Felsefesi

Modern döneme kadar gelebilmiş olan en kadim fikirlerin ve skolastik tutumun eleştirisini kendisine ilke edinen Aydınlanma filozofları yıkıcı/devrimci bir karakteri kendisine benimsemiştir. Aydınlanma filozoflarının felsefe tasavvuruna dair merkezi noktayı bilgide ve politikada otoritelerin eleştirilmesi oluşturmuştur. Kendi aklımızı kullanmamız gerektiği ve dogmatizme dair yürütülen söylem, Aydınlanma Nedir? makalesi ile Kant'ta en yüksek ve güçlü sesini bulmuştur. Felsefenin kendisi artık eleştiren, yıkan; her türden dogmatizme, batıl inanca/hurafeye reddiye yapan; geleneksel otoriteleri reddeden bir şekle bürünmüştür.

Aydınlanmanın kendisine belirlediği bu misyonu ise onun politik ve kamusal alanda hakimiyeti eline alma arzusunu doğurmuştur. Felsefenin kamusal alan kazanması ile kafeler, salonlar gibi kurum/kuruluş ağlarında her türlü bilginin, haberin serbest dolaşımı sağlanmıştır. Politik alana dair eleştiriler yürütülerek Aydınlanma için gerçekleştirilmesi gereken misyon organize edilmiştir. Aydınlanma bütün bu yapmak istedikleri ile kendisini adeta güneşe yakın bir aydınlığa kavuşturmayı istemektedir.

Önümüzü Aydınlatacak Fener: Encyclopidie

"Büyük bir ansiklopedi olmalı: Yüzlerce ciltlik
bir eser, uçsuz bucaksız bir kitap dizisi."

* Oğuz Atay, Tehlikeli Oyunlar

Aydınlanma hareketi, modernlerden aldığı bilgi ve birikimi akıl ile aydınlanmaya taşıma olan misyonunun örneğini Ansiklopedi çalışmasında göstermiştir. Ansiklopedi editörlüğünü paylaşan Diderot ve d'Alembert yanlarına aldıkları philosophe'lar ile bir devrime adım attıklarının kuşkusuz farkındaydılar. Böyle bir eseri ortaya koymadaki en büyük düşünceleri kendilerine yolu açanların bilgilerini toplamak ve skolastik dünyayı güçlü bir şekilde arkada bırakmak olarak okunabilmektedir. d'Alembert kaleme aldığı Önsöz ile baharı(aydınlanma) getiren/başlatan çiçekler olarak; Bacon, Descartes, Newton ve Locke'u anmış, onların aşılması gereken körlükleri aşan dâhiler olarak değerlerini dile getirmiştir. Leibniz ise kendisinin şüphe edilmesi gerekenlere dair yönlendiriciliğinin önemi yanında kendisinin monadlar görüşü duyumcu bir çizginin sıkı takipçisi olan Ansiklopedistler açısından kabul edilebilir değildir. Newton ve Locke kadar olmasa da verdiği bilgiler önemli görülmektedir.

Aydınlanma yolunun öncülerinin bize bıraktığı bilgilerin/bilimlerin sistemli bir şekilde serimlenmesinin yapılması ve bilimlerin bir soyağacı içerisinde sunulması yoluyla fikirlerin kökenine ve türeyişine kadar inilecektir. Toparlanan olguların doğal bir düzen içine sokup düzenlenmesi ve en temel unsurlarının tespit edilmesi ile bilimlerin bu olgulara indirgenme çabası görülmektedir. Akla olan güveni ve bilimle ilerlemeyi sağlamak için bilgilerimizi sonraki kuşaklara aktarmak isteği de yine bu hareketin temelini oluşturan saiklerden birisidir. Aydınlanma'nın dinamikliğini istemek böyle bir çalışmayı kazandırmaktan geçmektedir. Ansiklopedi ile bilimlerin alt dallarının ve kavramlarının olabildiğince özüne indirgenerek zihnin öğrenimini kolaylaştırmak hedeflenmiştir. Fizik, matematik, geometri, cebir, mantık, gramer gibi bilimleri Önsöz ile ele alarak d'Alembert bu bilimler ve sanatlara dair maddelerin nasıl sistemleştirileceğini de anlatmaktadır. Ele alınan bilimlerden bazılarının Skolastik Ortaçağ Felsefesi söz konusu olduğunda hatırladığımız "Yedi Özgür Sanat" (ya da Yedi Liberal Sanat, Lat. septem artes liberales) üzerinden yapıldığı söylenebilir. Özellikle Ortaçağ Skolastik düşüncesi açısından önemli olan Retorik'e, d'Alembert "aklın sesini susturan" şeklinde eleştiri yapmış ve bu eleştirisini daha ileriye götürmüştür. Duyumcu bir çizginin sahibi olan Ansiklopedistler için bütün bilgilerimiz; doğrudan ve düşünülmüş olarak ikiye ayrılmaktadır. Doğrudan bilgilerimizin tamamını eninde sonunda duyuma dayalı olarak düşünmektedirler. Böyle bir tutum ile ele alınan bilimlerin değerlendirmeleri de buna göre şekillenmektedir.

Bütün bu dalların sayılıp-dökülmesi Felsefe adı ile birleştirilen bilimlerin ortaya konulmasını gerçekleştirmiştir. Bu dalların artık altlarını sayıp dökmeyi d'Alembert Önsöz'ün değil Ansiklopedi'nin amacı olduğunu vurgular. d'Alembert'e göre bütün bu çabanın sonucunda aklın ışığına verilmiş olan bilgiler toplanmış olacak ve kendimize dair bilgilerimizin sınırlarına ulaşmış olacağız. Kendimize dair bilgilerimizin sınırları ile biz artık her şeye gücü yeten bir Varlık bilgisine ulaşacağız ve temel ödevlerimiz ne olması gerektiğine dair bir fikir yürütmeye başlayabilecek hale gelmiş olacağızdır.

Buraya kadar anlatılanların neticesinde Aydınlanma hareketini karakterize eden hususların Ansiklopedi ile müşahhas tecessümüne kavuştuğunu görmekteyiz. Bütün bu philosophelar için ortak olan görev/ödev; aydınlanma için akla, bilime sadık kalmak; dogmatizme, skolastik eğitime, geleneksel dine, hurafelere amansızca eleştiri oku ile ilerlemektir. Bu tür sıkı bir karşıt-tutum Ansiklopedi maddelerinde kendisini göstermiştir. Örneğin; Diderot'un, Ansiklopedi için yazdığı "Skolastiklerin Felsefesi" maddesine bakmak bunun için yeterlidir.