İslam Hukuk İlminin Esasları - Zekiyüddin Şaban, İlahiyat, Ferhat ÖZBADEM

Kitabın girişinde yazar önsözde kitabın hazırlanış öyküsünü anlatıyor.

Değişik ülkelerin üniversitelerinde İslâm hukuku öğretimi görevini üstlenmiş değerli ilim adamı Prof. Dr. Zekiyüddin Şaban'ın dil, üslûp ve metod açısından klasik fıkıh usulü eserlerinin taşıdığı zorlukları dikkate alarak, fıkıh usulünün konularını ana hatlarıyla, kolay bir üslûpla ve bol örnekle tanıtmayı hedefleyen elinizdeki eser Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. Yayınevi notunda kitabın adı ile ilgili bir hatırlatma yapılıyor: "İlk bakışta dikkatimizi çeken bazı yerlerde hatırlatıcı notlar koymakla beraber, prensip olarak eseri olduğu gibi dilimize aktarmaya çalıştık; örnekleme veya değerlendirmelerde katılmadığımız her nokta için kayıt koymadık. Esasen, orijinal bir ilmî disiplin olan fıkıh usulünün günümüzde bilinen ilmî disiplinlerden birinin adı ile eşitlenerek tanıtılması onun mahiyetini tam olarak yansıtılamayacağı için, biz kitaba "İslâm Hukuk İlminin Esasları" başlığını koymayı tercih ettik."

Fıkıh usulünün tarifi, gayesi ve doğuşu ile ilgili malumat verildikten sonra, fıkıh usulünün tedvini noktasında, mütekellimin metodu ve hanefiyye metodu izah edilip bu iki metod ile yazılmış olan eserlerden örnekler verilmektedir.

Şer'i hükümlerin delilleri ele alınırken; ittifak edilen deliller (Kitap-Sünnet-İcma-Kıyas) ve ihtilaf edilen deliller (Mesâlih-i mürsele, istihsân, istıshâb, Örf, şer'u men kablenâ (önceki ümmetlerin dinlerindeki hükümler), sahabî kavli) olarak kategorilendirilmiş. Bu bölümde verilen ilgilerin anlaşılması için bol bol örnek verilmiş olması kitabın özgün yönü olarak göze çarpıyor.

Teklifi ve vad'i hükümler izah edilirken, fıkıh ilmindeki bütün incelikler ele alınmış diyebiliriz. Düşünün ki, "vacip" ile ilgili olarak 4 ana taksim yapılmış ve her bir taksim de kendi içinde 3-4 başlık altında ele alınmış. Bir hüküm ile ilgili bu "vaciptir" dendiğinde düz cümle "vacip" gibi algılanmamalı hangi vacip türü olduğu bilinmelidir.

Mendup, haram, mekruh ve mubah ise, klasik eserlerde anlatıldığı şekli ile anlatılmış.

Azimet ve ruhsat ele alınır iken, tarifleri yapıldıktan sonra, ruhsatın çeşitleri ve bunların hükümleri izah edilmiş. Ruhsat kullanma hali vaki olduğunda, ruhsat mı azimet mi evladır! Sorusuna cevap verecek şekilde de izahlar yer almaktadır. Misalen, dördüncü nevi ruhsat çeşidi: Önceki semavî dinlerde mevcut ağır hükümleri kaldıran ruhsat. Mesela "Günahtan tevbe edecek kişinin kendini öldürmesi." Hükmü Musa (as) kavmi için vardı. Bu kaldırıldı. Bununla amel etmek haramdır, şeklinde açıklıyor.

Hükme konu olan filler ve mükellef tarif edilip nevileri izah ediliyor. İstinbat metodları ile ilgili açıklamalar da fevkalade deruni bilgiler.

Usul ilminde önemli bir yeri olan, "Has, Amm, Emir, Nehiy, Mutlak, Mukayyed ve Müşterek" kavramları güzelce anlaşılır bir şekilde izah edilmiş. Ayıca, "Zahir, Nass, Müfesser, Muhkem" kavramları da izah ediliyor.

Tevil izah edilip, tevil ile ilgili olarak, "hafi, müşkil, mücmel, müteşabbih" kavramlarının manası ve fıkıh usulündeki yeri etraflıca anlatılıyor.

Belki de, fıkıh usulü ile ilgili olarak en zor ve derin konu olan, delillerin çatışması konusu çok beliğ bir şekilde izah edilmiş. Anlaşılması kolay kılınmış. Nesih konusu kısa bir şekilde ele alınıp, fıkhi hükümlerde nasıl vuku bulduğu örnekler ile izah edilmiş.

Kitabın en sonunda, içtihad ve taklid konusu ele alınmış. İçtihadın günümüzde mümkün olup olmadığı ile ilgili yapılan yorumlar gerçekten kayda değer yorumlar. Taklid konusu anlatılırken, taklidin caiz olup olmadığı ile ilgili görüşler anlatıldıktan sonra, taklidin caiz olduğuna dair deliller getirilip kendi fikrini ortaya koymuştur. Ayrıca, bir mezhebe bağlı kalmanın gerekliliği konusunda, böyle bir mecburiyetin olmadığı, mezhebe bağlı olmanın vacip olmadığı gibi fikirler beyan ediliyor. Bu konuda deriz ki, hükümlerin delillerine inip deliller ile amel etme gücüne ve ilmine sahip olan Müslümanlar delillere göre amel edebilirler. Lakin delillere inecek güç ve ilim yok ise, bir mezhep imamının fetvalarına uymak daha evladır.(Allahu Alem)

Usul kitapları içerdiği konular noktasında belli bir bilgi birikimi gerektirse de, bu tür anlaşılması kolay ve bol örnekli usul kitapları fıkıh metodolojisinde bilgi sahibi olmak isteyenlerin bilgi dünyasına büyük bir katkıda bulunmaktadır.

İslam Hukuk İlminin Esasları - Zekiyüddin Şaban - Diyanet Vakfı Yayınları