Madde ve Bilinç: Zihin Felsefesine Eleştirel Bir Giriş, Düşünce, Misafir Köşesi

Furkan SOYLU yazdı...

"Bilinçli zekanın doğası.
İşte bunun hakkında bu kitap." (s.19)

Giriş: Bu Kitap Ne Hakkında?

Bilme faaliyetinin ve insan yetilerinin temelinde yer alan akıl daima iki mesele etrafında tartışılmıştır: zihin ve bilinç. Zihin dediğimiz gayr-i maddi olan, en azından şu ana kadar maddi olmasını gösteremediğimiz şeyin felsefe tarihinde izini Descartes'a kadar götürebiliriz. Düşünen ben (zihin/bilinç, res cogitans) ile mekânda yer kaplayan ben (madde/beden, res extensa) olarak yaptığı düalist yaklaşım çağdaş felsefeye zihin felsefesi şeklinde bir disiplinin teşekkülünü sağlamıştır.

Churchland, Bu Kitap Ne Hakkında? bölümünde kitabı telif ederken hangi amaca matuf olduğunu açıkça göstermektedir: zihin felsefesinin temel sorunları, rakip kuramları, en önemli iddiaları ve kanıtları etrafında dönen güncel felsefi bilimsel tartışmalara bir giriştir (s.19). Girişten öte eleştirel bir giriş olmayı barındıran çalışma, her pozisyonun anlatımını yaptıktan sonra yönetilen eleştirileri de sunarak etraflı bir çalışmayı gerçekleştirmiş bulunuyor. Ontolojik sorun, semantik sorun, epistemolojik sorun, yöntembilimsel sorun olarak dört sorun çerçevesi ile temeli inşa edilen metin yapay zekâ ve nörobilim meselelerine de değinilerek tamamlanıyor.

Zihin (Bilinç) – Beden (Madde): Bir Sorunun Serencamı

Dualizm: Popüler felsefe ile ilgilenen her kesimin bildiği düalist yaklaşım, zihin felsefesi alanında da popüler kuram ve pozisyondur. Temel tez olarak düalizm, bilinçli zekânın mahiyetinin fiziksel olmayan bir şey olduğu görüşüdür.

Töz Düalizmi: Uzunluğa, genişliğe ve yüksekliğe sahip olup uzayda yer kaplayan tözü Descartes, res extensa olarak; uzamsal olmayan diğer tözü ise res cogitans olarak kavramlaştırmıştır. Kartezyen yaklaşım bir çözümü sağladığını düşünürken kendinden sonrakiler için bir yığın sorun bırakmıştır. Bu yaklaşıma en basitinden itiraz, töz düalizminin zihnin ne olduğunu değil ne olmadığını söylüyor olduğu yönündedir. Nitekim Churchland'a göre bu düalist ayrımdaki sınırın bir netliği de bulunmamaktadır.

Nitelik Düalizmi: Beynin kendine has öznitelikleri olduğu ve bu özniteliklerin fiziksel olmadığı görüşüyle temellendirilen düalizm biçimidir. Nitelik düalizm içerisindeki bir başka yaklaşım ise Epifenomenalizm'dir. Zihinsel fenomenlerin fiziksel fenomenlerin "öte(epi- Yun.)"sinde olduğunu savunan bir pozisyondur. Epifenomenalist yaklaşıma göre istemlerin eylemleri etkilediği düşüncesi bir yanılsamadan ibarettir. Zihinsel fenomenler nedensel etkisi elinden alınmış yan ürünlere indirgenmiş olmaktadır. Bu indirgemeci yaklaşımı daha sağ duyu ile birleştiren görüş olarak ortaya çıkan Etkileşimci nitelik düalizmi için zihinsel durumlar beyin ve eylemler üzerinde gerçekten nedensel etkiye sahiptirler.

Felsefi Davranışçılık: Materyalist bir anlayışla ilerleyen bu yaklaşım, düalizmi reddederek buna gerek olmadığını düşünür. Çünkü böyle bir sorun "sözde-sorun"dur. Churchland'a göre bu yaklaşım iç-nitelikleri(Qualia, çn.) göz ardı etme durumuyla zihin üzerindeki meselenin amacından sapmış olmaktadır. Nitekim davranışçılık kısa süre içerisinde de terkedilmiştir.

İndirgemeci Materyalizm: Elimizdeki bilgilerin gelişmesi ile beyne dair daha kapsamlı yaklaşacağımızı ve beyni tamamen açıklayabileceğimizi savunmaktadırlar. Temel iddiası yalınlıktır. Zihin ile beyin arasında özdeşlik kurarak birisini diğerine indirgeyen bu yaklaşım, zihinsel durumları tamamen beynin fiziksel durumlarına indirmektedir.

İşlevselcilik: Zihinsel durumları tamamen içerdiği işlev ile açıklamaktadır. Davranışçılığın mirası olan bu yaklaşım için, zihinsel durumun özel/şahsi içeriği değil işlevi, içsel bu etkinlerin yapısı önemlidir. Bu yaklaşım da Churchland'a göre davranışçılık için geçerli olan çoğu eleştiriye aynen muhatap olacaktır.

Eleyici (Eliminatif) Materyalizm: Churchlandların pozisyonu olan bu yaklaşım zihni basit bir açıklama biçimi, kolaylaştırıcı olarak görmektedir. İndirgemeci materyalizme benzer şekilde açıklam gücümüz arttıkça bu basit yaklaşımın yahut kendi tabirleri ile "halk psikolojisi"elenecektir. Özdeşlik ve işlevselcilik karşışında a priori bir üstünlük avantajını amaçladıklarını ifade eden Churchland, kuramlarının geçerliliklerini yüksek görmektedir.

Ontolojik sorun bölümünde sorunun serencamını özetleyen Churchland kitaba diğer üç sorunla devam etmektedir. Semantik sorun bölümünde Churchland, sorunun anlam açısından durumunu İçsel gösterime dayalı kuram, Felsefi davranışçılık ve Kuramsal ağ tezi ve halk psikolojisi yaklaşımları etrafında inceler. Epistemolojik sorun ise temelde iki kısımı içerir: başkalarının zihinleri ve özbilinç sorunu. Yöntembilimsel sorun ise bu kadar çok bilgi düzeyimizin ve ilerlemelerimizin hala açıklayamadığı o zihin sorununa nasıl yaklaşması gerektiğidir.

Yapay zekâ bölümünde ise maddi olmadığını yahut maddîliğini gösteremediğimiz bu bilincin ya da zekanın bir maddi aygıta nasıl aktarılacağı sorununu tartışmaktadır. Descartes'ten itibaren Leibniz, Mettrie gibi filozoflar aslında bu meseleye sinyal veren birtakım laflar etmişlerdir. Bazı temel sorunların ciddiyeti biliniyor olsa da yapay zekanın mümkünlüğüne "muazzam bir ölçüde" şeklinde cevap verilebilecektir. Nörobilim alanındaki gelişmelerinde zihin sorunu ve yapay zekâ çalışmaları ile olan bağlantısını ele alan Churchland, disipline sağlanan katkılardan söz etmektedir.

Zihin felsefesine giriş yapmak için ideal bir seviyeye, literatüre ve terminolojiye sahip olan; "introduction" yahut "101" olarak adlandırılan popüler giriş kitapları altında sınıflandırabilecek olan Madde ve Bilinç, pozisyonları ele alırken verdiği örnekler anlamayı kolaylaştırıyor. Kitabın girişten ziyade eleştirel bir giriş olması ve yazarın kendi kuramını ve pozisyonunu da içermesi kitabı zenginleştiren bir özellik olmaktadır.

Paul M. Churchland, Madde ve Bilinç, çev.: Berkay Ersöz, İstanbul: Alfa, 2018.