Önce Yara Vardı!, Düşünce, Ethem ERDOĞAN

Matrix filminde kırmızı-mavi hap meselesi vardı. Kırmızı ve mavi haplar, bir gerçekliği ortaya koyma iddiasının metaforlarıydı. Biraz çarpık olsa da ya da gerçekliği biraz çarpıtsa da aktardığı şey önemli.

"Mavi hapı alırsan hikâye biter. Yatağında uyanırsın ve istediğin şeye inanırsın. Kırmızı hapı alırsan harikalar diyarında kalırsın." Bu sözler Morpheus'undu. O kurguda bu renkler farklı tür gerçekliklere yakıştırılmıştı. Oysa gerçek hayatta ya da yekten ona "hayat" diyelim, kırmızı ve mavi hap yok. Yaşamak var ( yaşadığını zannetmek de var elbette.) Yani seçimler var. Her an yapmak zorunda kaldığımız seçimler… Hap yok. Hap olmadığı gibi renk tercihi de yok. Adım attığımız her iş, kurduğumuz bütün hayaller seçimlere dayanıyor. Bu seçimlerin tamamında hikâye sürüyor hem de mütemadiyen yenilenerek… Hayatta, Matrix filmindeki gibi farklı türden gerçeklikler değil aynı türden gerçeklikler var. Bütün gerçeklikler rahatsız edici… Çünkü dünyadayız. Matrix filminde kırmızı hap; rahatsız edici gerçeklik; mavi hap, konfor alanı gibi duruyor.

Bilal Can'ın "Diriler Evinden Notlar" (Can, 2024) kitabı bana yukarıdaki girişi ve filmi hatırlattı hem de gerçekle yüzleştirerek. Hiç kimse Neo, Tiriniti ya da Morfeus değil. Herkes kendisi. O sebeple kırmızı hap sana asla yalnızca hakikati vadedemez.

Bilal Can hemen her entelektüel gibi hakikatin yüzündeki perdeye odaklanıyor. Bu perde aslında bütün insanlığın arka planı görme arzusunun en önemli metaforudur. Bu metaforu çözmek o eşsiz hakikate doğru bir adım atmak ve bir nebze yaklaşabilmek demektir. Bizi hakikate yaklaştıracak iki nesne verilmiş. Kelam ve kalem. Kelam "önce söz vardı." Kuralının ortaya konmasına dönüktür. Söz kelimedir. Kelime ise kanayıp duran sahipli yaradır. Arapça' da önceki yaralanmalardan kalan iz ya da doğrudan yara demektir "kelime." İlginç olan da insanın çıkardığı anlamlı seslere "atmak" anlamında "lafız" denir. Lafız sadece muhatapta bir iz bırakabildiği durumlarda kelime sayılır. "Kelime iz bırakmak, çizik atmak, yara açmaktır." (İdiz, 2021). İkincisi de Kalem. Kalem, Kuran'da bir sure adıdır. "Nûn. Kaleme ve (yazanların) onunla yazdıklarına and olsun…" yemini ile başlıyor. Mekkeli müşriklerin peygamberimizin getirdiği mesajı bulanıklaştırmak, bu konuda tereddüt üretmek vb hareketleri üzerine bu sure indirilmiştir. Dolayısıyla kalemin ve yazmanın, mesajların doğru anlaşılması üretilmeye çalışılan bulanıklığın giderilmesi anlamında çok önemli olduğu açıktır.

Bilal Can çok yönlü bir kalem. Diriler Evinden Notlar eseri yazarının farklı bir yönünü daha ortaya koyuyor. Onun deneme türündeki ilk eseri değil bu kitap. Ancak Zaman İçinde Mekân, Kentle Kavga ve Kebikeç eserleri daha çok tematik ve ardışık denemelerden oluşuyordu. Bu eserde ise yazarın hayatı ve hakikati sorgulayan serbest çağrışımlara dayalı daha sermest denemelerinin deneme türünün sınırlarını genişletme istidadı olduğunu söylemek gerekiyor. Duyguların ve lirizmin ağır bastığı, akıl ve mantığın hatta öğreticiliğin çok gerilerde kaldığı bir kitap çünkü bu eser. Pek çok denemesinin bana tesir ettiğini o sebeple eser dediğimi buraya not düşmüş olayım. Bu söylediklerimin elbette bir dayanağı var. O halde ne? Yazar senin hakikatini, hayallerini, hedeflerini anlatıyor çünkü. Peki, sen kimsin? Hatta sen diye bir şey var mı? Varsa örtüsüz, açık-aleni-aşikâr- sansürsüz ve bütün çıplaklığıyla… Eğer gerçeksen hakikatin var. Matrix evreninde sıkışmış bir hayalsen yaşamıyorsun ve bir hakikatin yok. O halde mavi hapı almışsın. Kolaylık peşindesin. Gönlüne bir perde çek zahit, hakikatten yüz çevir ve mutlu ol!

Diriler Evinden Notlar eseri okurun aklını doğrudan Dostoyevski'nin "Ölüler Evinden Notlar" adlı romanına yönlendiriyor. Dostoyevski'nin kimilerine göre Suç ve Ceza'dan sonraki en önemli eseridir. Bu roman, Dostoyevski'nin siyasi nedenlerle suçlu olarak görüldüğü ve Sibirya'da tutukluların ve mahkûmların tutulduğu bir kale içindeki ceza kampında kaldığı yılların hatıra ve gözlemleriyle ürettiği bir eserdir. "Diriler Evinden Notlar" ise cennete nispetle Sibirya kadar olumsuzluk taşıyan dünyada insanın sürgünlüğünden uçlanan ve adına insanlık hali dediğimiz meselelere odaklanan bir eser. Adından ilham aldığı eserle paralellik var bir nevi. Bilal Can bu husustaki bir soruya şöyle cevap veriyor:

"Yeni çıkacak kitaba isim verme telaşı, çocuğuna isim verme heyecanı ile benzerlik gösteriyor. İçeriğin tekrar tekrar okunması ve ismin o dosyaya uygun olması için düşünmek hem yorucu hem de heyecanlı bir süreç. Diriler Evinden Notlar, gittikçe kendini öldüren, kendisi için çeşitli vesilelerle suikastçılar atayan insanlığa bir tepki. Konformizm bataklığına düşüp bireyselleşen, bireyselleştikçe tüm toplumsallıklarını yitiren insanlığa bir tepkinin sonucu oluşmuş yazılardan oluşan bir kitap. Bunu açmamız lâzım. Günümüz insanı artan teknolojik imkânlar dolayısıyla enformasyon çağında yaşamaktadır. Tüm teknolojik imkânlarını başkasından geri kalmamak, her şeyden haberdar olmak, görünür olmak ve her şeye hızlı bir şekilde erişebilmek için kullanan insanlık, kendi uyuşturucusunu da bu şekilde imal ederek ölümünü hızlandırmıştır. Diri kelimesi, zahiri anlamda bedenin ayakta durması değildir, aklın, kalbin, vicdanın da uyanık kalması demektir. Çağın insanı aklını, kalbini ve vicdanını yavaş yavaş öldürüyor. Diriler Evinden Notlar, diri kalabilmek için akla, kalbe ve vicdana yönelik bir çağrıyı barındırdığı için bu ismi aldı." (Yılmaz, 2024)

Bilal Can'ın bu eserde hayatın hemen bütün incelikli yönlerini, kuytu köşelerini öne çıkardığına dair ciddi verilere sahibiz. Kendi gündemi de yaşıyor olmakla malûl. Ancak hayatı ciddiye alma gibi güçlü bir önbilgi var. Bu önbilgi sayesinde de hayatı incelterek ifadeye yüklüyor. O sebeple şiirsel cümleler var çokça. Bana sorulursa hayatı ustaca yaşamanın yollarından biri kendinden uzaklaşmaktır. Bilal Can da sanırım bunu deniyor hatta zorluyor.

Yazıyı bitirmeden önce son iki örneği vereceğim bu noktada. Bu iki örmek üzerinden yazarın hayatı ne kadar ciddi yaşadığını ve aynı oranda incelttiğini görmek mümkün.

Sonuç olarak Bilal Can'ın bu son kitabında deneme temelli bir serbest yazı şekline ulaştığını söyleyebilirim. Denemedeki klasik kendi içine doğru konuşma şekli onda –kendinden sıyrılma telaşı / gayreti olması dolayısıyla- başka bir ben arama-bulma yolunda sürdürdüğü farklı bir tür seyri sülük oluşturuyor. Bu durum beni-insanı incelttiği kadar hayatı da dizayn gücüne ulaşıyor. Okur için yeni kapılar açabilme istidadı demek bu.

Hayat, içinde var olan şeyleri canlı tutmak ister. Bu istek bir kitap şeklinde de debelenmek, bir kitabın içine girmek arzusu taşır sürekli. Bilal Can'ın bu arzu sonucu kaleme aldığı metinleri derin bir hakikat karşısında yakaza halidir. Bendeniz bu denemelerde çok şey buldum. Onları kendime ayırdım. Bu yazıda onlardan bahsetmedim. Sizler de insan olmaklık gereği benzer cevherleri bulmak, ayırmak ve saklamak zorundasınız. Hayat ve sosyal değişimlere psikolojik yaklaşımlar getirmenin inceliklerini bu eserde görmeniz mümkün. Aynı ölçüde gündelik politik çekişmelerin dışına çıkmanın, hayatın dağdağasını aşabilmenin de kurgu-metin olmadan yapılabileceğini gösteriyor bize. Takvimdeki denize de Yeni Zelanda'ya da Manisa'nın Sarıçam ilçesine de kaçmaya gerek kalmadı yani. Buyurun okuyun.

Sözü Geçen Çalışmalar

Can, B. (2024). Diriler Evinden Notlar. İstanbul: Ahenk Kitap.

İdiz, E. (2021). Sözün Başladığı Yer. İstanbul: Profil Kitap.

Kuran. (tarih yok). diyanet.

Yılmaz, O. (2024, 10 02). https://edebifikir.com/roportaj/bilal-can-icimizdeki-ibrahimi-diriltmeden-kurtulamayacagiz.html.