Özgürlük ve Sevgi Ozanı: Sandor Petöfi, Edebiyat, Ülker GÜNDOĞDU

Ne yedin ki koca dünya durmadan susuyorsun?

O kadar çok gözyaşı, bir de kan içiyorsun?

Macar ozan Sandor Petöfi, ismi dünya edebiyatında yer edinmiş ve Macar Edebiyatı'nı da dünyaya duyurmuş bir isimdir. Doğumunun iki yüzüncü yılında Dursun Ayan ve Edit Tasnadi tarafından Türkçe'ye de kazandırılan armağan kitabı, 2022 yılında Türkçe olarak okurların ilgisine sunuldu. Eser, Petöfi'nin biyografisi ile birlikte, şiirleri, hayat felsefesi ve vermiş olduğu mücadeleler genel bir bakış açısıyla okurlara sunulmuştur.

Sandor Petöfi'nin şiirleri dile ve gönüllere zenginlik katan eserleri elliden fazla dile çevrilmiştir. Macar edebiyatı için ulusal ozan olarak anılmaktadır. Macaristan'ın her yerine sinmiş şair ruhunun yanı sıra adını yaşatan; sokak, cadde, meydan ve heykeli bu ismin Macarlarca yeni nesillerce de bilinmesi açısından önemli.

Ülke yönetim politikasını desteklemek gayesiyle ideolojisi değişen Macaristan'da adını kullanmayan ülke yönetimi olmamıştır. Öğrencilerin de ozanıdır o. Edebiyatçıların ozanı ve kendi ozanı olarak tanımlar yazar Petöfi'yi, sunuş bölümünde Edit Tasnadi. "özgürlük ve sevgi" onun hayat felsefesi olmuştur. Hemen hemen bütün şiirlerindeki temel tema buna vurgular taşımaktadır: "Özgürlük ve sevgi, / Bana bu ikisi gerekli, / Sevgimi için feda olsun hayatım, / Özgürlük içinse aşkım!" (çev. Edit Tasnâdi, s.9)

Macarlar'ın "Her evde şiirleri okunan büyük şair" dedikleri Petöfi, dünya şairleri arasında içtenliğin insana, topluma ve hürriyet anlayışına ve ulus bilincine bir örnek olarak sunulmaktadır. "Kehanet-i şairane" ile adlandırılan büyünün şiirlerinde yer alması da bu etkinin nedenlerindendir. Böylesine bir ismin Türkçe'ye kazandırılması, hem Türk edebiyatı hem de Macar edebiyatı açısından önemlidir. Dursun Ayan ve Edit Tasnadi'nin özverili çalışmaları neticesinde bu eser Türkçe'ye kazandırılmıştır.

Bir Kitap: Türk ve Macar Dostluğu Nişanı

Macar ve Türk Dostluk Derneǧi'nin "Doğumunun 200. yılında Türkçede Sándor Petőfi" kitabının tanıtım ve duyuruları için Türkiye'nin çeşitli illerinde lansman programları gerçekleştirildi.

Anma kitabını hazırlayanlar bu çalışmalarını şöyle ifade etmekte: "Özgürlük ve aşk şairi" olarak tanınan Petőfi'nin hayatı ve şiir sanatını tanıtmaktan başka elbette, en güzel şiirlerinden bir seçki vermekteyiz, hatta bu şiirlerin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olmak için şiirlere analizler eklendi." Türkçede Sándor Petőfi" derken şimdiye kadar çevrilmiş eserlerin bir dökümünü sunulmaktadır. Arap yazısıyla yayınlanan şiirlerinden başlayarak bugüne kadar kimlerden, ne zaman ve hangi dergide, gazete, kitapta yayınlandığının mümkün olduğu kadar tam listesini vermektedir. Kimi yerlerde izahatlar da eklenmiştir. Şiirlerin çeşitli çevirileri de bir araya getirilerek eser ortaya konulmaktadır. Petőfi'nin tarihi 15 Mart 1848 gününe ait Anı Defteri sayfaları, Petőfi ile büyük Macar ozan János Arany'ın dostluğuna ait mektup ile şiirler ve Petőfi ile General Jozef Bem (Murad Paşa) ilişkisine de yer verilmektedir.

Sandor Petöfi Hayatı

Edebiyat ve siyaset tarihinde seçkin bir yer edinen Sandor Petöfi, 1823'de Peşte Vilayetinin Kiskörös kasabasında doğdu. Ailesi Slav kökenlidir. Babası Istvan Petrovics, bir kasap annesi Maria Hruz bir ev hanımıdır. Aile mezhebi Ortodoksluktan Macar Luteryenliğine geçmiştir. İlk okulda eğitim dili Almanca ve Latince öğretilir. Bernard, Shakespeare ve Robin Hood eserlerinden Macarcaya çevirir. Öğretmenlik yapar. Petöfi edebiyata katacağı güzellikleri başka yerlerde yaşamış olmasına borçlu olabilir. Peşte'ye yaklaşırken anıları ve gözlemleriyle Macar Ovası'nı edebiyatın konusu yapacak şiirleri yazmıştır. Türkolog Janos Eckmann bu konuda şöyle bir aktarımda bulunmaktadır: "Macar Ovası'nın büyük aşığı olan Petöfi ova manzumeleriyle yeni bir çığır açmıştır. O, peyzajların sade ve kuru tasviriyle iktifa etmeyerek tablolarına kendi his ve heyecanını da katmıştır" demektedir. (s.15-16)

İlk çıkan şiir külliyatı içerisinde 452 şiir ve 5 manzum hikâye olduğu belirtilmektedir. Ünlü manzum hikâyesi Janos Vtez (Yiğit/Kahraman Yanoş) 27 bölüme ayrılmış 370 dörtlükten oluşan ve zekice kelime oyunlarıyla dikkat çeken bir masal olarak tanımlanmaktadır. (Eckmann, s.85) Edebi bilgisini zenginleştirdikten sonra dört eser ortaya koyar. Jonos Vitez, Cipruslombok Etelka, Sirjarol, Szerelem Gyöngyei ile Versei. Son üç cilt aşklarıyla ilgidir. Zsuzsika Nagy, Etelka Csapo, Berta Mednyanszky ve eşi olan Julia Szendrey aşk şiirleri için esin kaynağı olmuştur. Şair ve eylemci yönüyle 1848 özgürlük savaşında kendini göstermiştir. Ülkesi ve ulusu için ortaya çıkan bütün tehlikeleri gören ve karşı koyma güçlerinin tükendiği an şiirleri ile mücadeleyi sürdürmeyi dener. Macar Halkı adlı şiiri ile özgürlük ve mücadeleye çağırdığı halkı fiilen ve şairliğin işlevselliği ile savaşa katkı sağlamıştır. Son şiiri Macarların hayal kırıklığını Korkunç Zaman adıyla yazar. Macaristan'ın en büyük şairi ve kahramanı Sandor Petöfi Segesvar Savaşı sırasında Rus İmparatorluk Ordusu tarafından öldürüldüğüne inanılmaktadır. O ölmek istediği gibi kahramanca ve sanatkâr olarak gözlerini hayata yumdu tıpkı ölüme yazdığı bu şiirde dilediği gibi.

Bir düşünce kurcalar kafamı / Yatakta, başım yumuşak yastıkta mı ölmeli? / Yoksa bir karanfil gibi mi solmalı yavaşça, / gizli bir kurdun içten içe kemirdiği? / Sessiz sedasız eriyip gitmeli mi yoksa / boş bir odaya bırakılmış mum gibi? / İstemem, tanrım, böyle bir ölüm istemem! / Ölmeyi dilerim ben, ölmeyi birdenbire / Ayakta, yıldırımla parçalanan bir ağaç gibi, / kasırgayla devrilen bir ağaç gibi ölmeyi, / uçuruma yuvarlanan bir kaya gibi, / tepeden tırnağa titrete sarsa yeri göğü. (s.91)

Sanatçı Yönü

Petöfi birçok portre, hayat ve peyzaj tablolarına köy hayatı ve Büyük Macar Ovası'nın peyzajlarını ince bir görüşle tasvir ve tersim etmiştir. Hayatından taşan lirizm sanatına hâkim olmuş. Portrelerine mizah, şiirine keder siner. Yaşamdan alınmış Çoban Eşekle Gidiyor, Kış Dünyası, Dört Öküzlü Araba ve Kış Akşamları dikkat çeken şaheserleridir. Aleladeliğini yansıtmak istediği hayatın üzerinden vermek istediği anlam ile tasvir edilmiştir sanatı. Felsefeye ilgi duyduğu dönemi Bulutlar adlı şiirinde görmek mümkündür. Şan ve şeref nedir?... Parlayan bir gökkuşağı: Güneşin gözyaşlarında kurulmuş bir huzmesi. Keder nedir?... Bir okyanus. Sevinç? Okyanusun küçük bir incisi. Çıkarıncaya kadar onu belki kırarım. (s.199)

Sonuç olarak Petöfi; Macar Edebiyatına kattıklarıyla sanatın büyüleyen dünyasını geride bırakmıştır. Lirizmin yoğun hissedildiği betimlemeler, duygu yüküyle duraklatmakla yetinmeyip akıcılığa düşünce durakları katmaktadır. Açık ve somut dili şiirlerin anlaşılırlığını mümkün kılmaktadır. Kahramanlık, estetik ve romantizm ile açık bir dil kullandığı için eserleri toplumun önünde gitmektedir. Böylesi bir sanatçının hayatı, eserleri, düşüncesi, felsefesi üzerinden geniş çaplı katkılar sağlanarak zenginleştirilmiştir bu eser. Bu zenginliği Türkçe'ye çevrilerek okura kazandırılması bir lütuf olmuştur. Eserin dile ve okura kazandırılmasıyla kültür sanatın genişletilen çerçevesinden geçmişe, dünyaya bakış sunması paha biçilmez olmuş. Petöfi'nin yaşamı, olaylara ve hayata bakışından doğan duygu ve düşünceleri ilham olmuştur. Eser biyografi, yazışmalar, mektuplar, şiir listesi ve şiirlerden oluşmaktadır. Beni kendisine hayran bıraktığı dizeleri size bırakıyorum: "Zihnim şunu düşünür: / Evren çözülse / Bir gün eğer. / Yağmur nasıl yağar, kar nasıl düşer, / O zaman yıldızlar da mı öyle düşer, / Ve yıldız akar dereler!" (s.197)

Sandor Petöfi

Dursun Ayan – Edit Tasnadi

İstanbul 2022

Kitabevi Yayınları

222 sayfa