Şeyh İlyas Zhai: Kur’an-ı Çinceye Çeviren İlk Müter, Haber, Ferhat ÖZBADEM

Çin coğrafyasında İslam'ın serüveni ve Müslümanlar ile ilgili bilgiler çok kısıtlı. Çin coğrafyasının islamla tanışmasının sahabe döneminde olduğunu biliyoruz.

Resulullah (s) döneminde Vehb bin Kebşe (ra) adlı sahabi Çin'e gitmiştir. Tang hanedanlığı yöneticileri ile görüşmüş, onlara islamı tebliğ etmiştir. Hanedan yöneticileri Vehb'i iyilikle karşılamış, Guangzhou şehrinde ikamet etmesine ve mescid inşa etmesine izin vermişlerdir. Ülkenin en eski camisi olan bu cami 627 yılında inşa edilmiştir ve adı Hui Sheng Se camisidir.

Çin'de Kur'an tercümeleri çalışmaları Çin'de İslam'ın yayılıp yaşanmasında büyük bir etki yapmıştır. İlk dönemler "Wan Dai-xi (1570-1660), Zhang Jun-shi (1584- 1670), Wu Zun-qie (1598-1698), Ma Zhu (1640-1970) ve Liu Zhi (1664-1730) gibi bilginler Kuran'ın halkın anlayabileceği şekilde tercüme edilmesinden yana görüşler belirtmiş ve tercüme girişiminde bulunmuşlardır. Bu dönem tercümanlarının çevirileri, yazıları ve Kuran'a dayalı yaptıkları yorumlarından bir araya getirdikleri çalışmalar genel olarak "Seçme Tercüme" dönemi diye adlandırılmaktadır. Bu alandaki en meşhur bilginler Wang Dai-yu (1570- 1660), Ma Zhu (1640-1711) ve Liu Zhi (1660/1664-1730)'dir.38 Özellikle derin bir İslamî bilgiye sahip olan Liu Zhi'nin tercümesi Kuran'ın son cüzünden en kısa üç surenin tercümesinden oluşmaktadır.

Zaman geçtikçe daha düzenli ve profesyonelce yapılan çalışmalar ortaya çıkmaya başladı. Bunlardan Ma lian yuan'in 1899 yılında Kunming'de basılan "Haiting Yi Jie (Hatim Sure ve Tefsirleri)" adlı eseri, Yang Jin-xiu'nun 1921 yılında Shanghai'da tahta oyma olarak neşrettiği "Haiti Zhuyi (Hatim şerhi)" adlı eseri, Liu Jin-biao'un "KelanJing Yuan Yi Ban Fa Zhu (Kur'ân'dan Seçme Ayetler Tefsiri)" adlı eseri müellif belli olmayan 1928 yılında Pekin'de neşredilen "Suo Lei Shi Yi" (Surelerin Meali) gibi eserler45 bu kapsamdaki önemli çalışmalardır."[1]

"Hul el-Alem web sitesinin haberine göre, Çin Müslümanları arasında yüksek bir konuma sahip olan Şeyh İlyas Wang Jing Zhai (1880-1949), Çin'in kuzeydoğusundaki Tianjin şehrinde dindar bir ailede dünyaya geldi. Babası ve dedesi Çinli Müslüman alimlerdi ve annesi de dini ilimlerde oldukça bilgili bir insandı.

Çin'de İslami ilimler okuyan İlyas Zhai 1905 yılında mezun olarak tebliğ faaliyetlerine başladı. Çinli Müslümanlar için dini kitapların önemine varan Şeyh İlyas dini kitapların Çinceye çevrilmesine özel önem verdi.

İlyas Zhai dini bir mübelliğ ve mütercim olarak İslam Arap ülkelerindeki bilim insanlarıyla tanışmak ve onlardan bir şeyler öğrenmek için 1922 yılında Mısır'a giderek El Ezher İslam üniversitesine girdi. Daha sonra Mekke'yi ziyaret ederek hac vazifesini ifa etti ve oradan Türkiye'ye geçti. 1924 yılında 600 kitapla Çin'e döndü.

Eve döndükten sonra çeşitli kitapları çevirmeye başladı ve hayatının 40 yılını buna harcadı. Ayrıca 30 yıl boyunca bu alandaki tek referans çalışması olarak kalan Arapça'dan Çince'ye bir sözlük derledi.

Şeyh İlyas Wang Jing Zhai'in asıl çalışması 20 yılda tamamladığı Kur'an'ın tamamının ilk çevirisiydi. Çeviri ilk olarak 1932'de Pekin'de, 1942'de Yinchuan'da ve 1946'da Şangay'da basıldı.

Çin'de Kur'an-ı Kerim'in bazı bölümleri çevrilmiş olup Şeyh Wang'ın çevirisi Kur'an'ı Kerim'in ilk tam çevirisidir.

Şeyh İlyas Wang Jing Zhai hayatını İslam'a ve Müslümanlara adamış olup Çinli Müslümanlar arasında dört büyük imamdan biri olarak görülmektedir."[2]

Çin'de bugün Kur'an çalışmaları çok zayıf bir şekilde devam etmektedir. Çince meal ve tefsir çalışmaları Çin dışındaki coğrafyalarda hazırlanarak Çin'de yaşayan müslümanlara ulaştırılmalıdır. Bu yazı vesilesi ile zalim Çin yönetiminin Doğu Türkistan'da yaptığı zulümlere karşı her Müslümanın duyarlı olması gerektiğini, zulme lanet edip, mazlum kardeşlerine dua etmesi gerektiğini hatırlatmak istiyorum.

[1] Nur Ahmed Kurban, Geçmişten günümüze Çince Kur'an çalışmaları, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/52255

[2] https://iqna.ir/tr/news/3482527/%C5%9Eeyh-%C4%B0lyas-zhai-kur%E2%80%99an-%C4%B1-%C3%87inceye-%C3%A7eviren-ilk-m%C3%BCtercim