Vücut Nasıl Çalışır veya İçimizdeki Evrene Yolculuk, Bilim, Sabri ÜNAL

İnsanın keşfetme arzusu ve hayatı anlamlandırma çabası onu çevresini, evreni ve en nihayetinde vücudunu incelemeye itmiş olabilir. Belki de sıralama tam tersi işlemiştir. Kimse bilmiyor.

Neyse, girişi çok uzatmadan kitaba giriş yapalım: İnsan Vücudu Nasıl Çalışır!

* * *

İçindekiler

Kitap 10 bölümden oluşmaktadır ve bu bölümler aşağıdaki başlıkları içermektedir. Mikroskop altında, bir arada tutma, hareket halinde, duyarlı tipler, konunun özü, giriş ve çıkış, zinde ve sağlıklı, kimyasal denge, yaşam döngüsü, zihin önemlidir.

Mikroskop Altında

Genel görüşe göre insan vücudunda 78 farklı organ bulunmaktadır. Bu konuda farklı görüşler de bulunmaktadır. Bu organlar kendi içinde sistem denilen bütüncül ve yine de kendi içinde ve diğer sistemlerle uyumlu ve bağımlı çalışan gruplardan oluşmaktadır. Akciğer ve soluk borusu Solunum Sistemini oluşturur. Kaslar ve sinirler vücut pozisyonunda dengeyi sağlayacak şekilde anında düzeltmeler yapmak için kaslara sinir uyarıları gönderir. Sinir sistemi kas sistemiyle etkileşir; kas sistemi de iskelet sisteminin kemiklerini etkiler. Karaciğer iç organların en büyüğüdür ama en büyük vücut organı deridir. Kabaca 2,7 kilogramdır. İnsan vücudunda 200 civarında farklı tipte hücre vardır. Vücudumuz yaklaşık 30-40 trilyon hücreden oluşur. Her hücre enerji kullanır, çoğalır, atık çıkarır ve iletişim kurar. Hücreler yaşam döngülerinin sonuna ulaşınca, apoptoza – hücrenin dağılmasına, büzülmesine ve parçalanmasına neden olan bir dizi planlı olay- maruz kalır. Olgunlaştıkça DNA'larını kaybeden kırmızı kan hücreleri hariç, her hücrenin çekirdeğinde DNA saklıdır. Genlerin çoğunluğu, yaşam için zorunlu olan molekülleri kodladıkları için, herkeste aynıdır. Bununla birlikte, yaklaşık yüzde 1'inin, bize eşsiz fiziksel karakteristiklerimizi veren hafif varyasyonları vardır. Birçok gen saçın kıvırcıklığını kontrol eder. Kıvırcık saçlı iki ebeveyn, düz saçlı bir çocuk dünyaya getirebilir. Hücreler Mitoz ve Mayoz olarak iki şekilde çoğalır. Geni proteine çevirmek için ilk önce DNA, bir hücrenin çekirdeğinde, elçi RNA (mRNA) ipliği oluşturan enzimler tarafından kopyalanır (sureti çıkarılır). Hücre, bütün DNA dizisini değil, yalnızca ihtiyaç duyduğu genleri kopyalar. Bir embriyo 6 haftada, erkek ya da dişi olması için gerekli bütün iç organlara sahip olur. Kök hücreler, uzmanlaşıp birçok farklı hücre tipine dönüşebildikleri için benzersizdir. Kök hücreler, vücudun onarım mekanizmalarının temelidir.

Bir Arada Tutma

Deri insan vücudunun en büyük organıdır. Bizi fiziksel hasardan, sıvı kaybından, aşırı sıvı toplanmasından ve enfeksiyondan korur; ayrıca vücut ısısını düzenler, D vitamini yapar ve olağanüstü bir özel sinir uçları düzeni vardır. Ortalama bir yetişkin derisi 2 metrekaredir. Herkesin bildiği gibi her kişinin parmak izi kendisine özgüdür. Tırnaklar, saydam keratin levhadır. Parmak uçlarındaki yumuşak eti sabitleyen atel işlevi görür ve küçük nesneleri kavramayı kolaylaştırır. Tırnaklar parmak uçlarının duyarlılığına da katkıda bulunur. İskeletimiz, etimizin asıldığı bir askıya benzer. Kemiklerin yarıdan fazlası el ve ayaklardadır. Kemik, aynı ağırlıkta çelik bir çubuktan beş kat daha güçlüdür ama gevrektir. Çarpmayla çatlayabilir. Kemikler, bağ denilen sert doku bantlarıyla bir arada tutulur. En fazla bağ, 26 kemiğin yer aldığı ayakta bulunur. Parmak izi gibi her kişinin benzersiz bir ısırma izi vardır. Bütün dişlerimiz doğumda, her çene kemiğinde küçük tomurcuklar olarak vardır. İlk "süt" dişleri bebeğin ağzına sığması için küçük olmak zorundadır. Çocuklukta ağız büyüyüp yetişkin ebatta dişlere yer açılınca, süt dişleri düşer. Çene, dişlerimizle yiyecekleri kesip öğütürken büyük bir basınç üreten güçlü kaslardan güç alır. Alt-çene vücudumuzdaki en sert kemik olduğu için bu kuvvetlere dayanabilir. Bir ısırık sarısında çiğneme kası 442 kg güç uygulayabilir.

Hareket Halinde

Beyin ve omurilik merkezi sinir sistemini oluşturur. Geniş bir "duyusal" sinir hücreleri ağıyla bütün vücuttan duyusal girdi alır. Duyusal bilgiye tepki olarak beyin ve omurilik, "motor" sinir hücrelerine talimat göndererek eylemlerimizi kontrol eder. Beyin bütün vücut işlevlerini koordine eder. Beyin düşünceleri, eylemleri ve duyguları eş zamanlı işleyebilir. Yaygın inancın aksine, bazı alanların işlevi anlaşılmaz kalmasına rağmen beynimizin tamamını kullanırız. Kafadaki kan damarlarının etrafını ağrıya duyarlı sinirler sarar. Stres sırasında kafaya kan akışında meydana gelen değişiklikler bu damarların daralmasına ya da genişlemesine neden olur; bu durum sinirleri sıkıştırıp ağrıya neden olur. Ağrı beynimizin içindeymiş gibi görünebilir ama beyinde ağrıya duyarlı sinir yoktur. Beyin, 100 trilyon -Samanyolu'ndaki yıldızların sayısından fazla- bağlantıyla birbirine bağlanan 86 milyar sinir hücresi içerir. Ömrümüz süresince yeni beceriler ve bilgiler öğrendikçe ve yeni sinir yollarının oluşmasının bir sonucu olarak beyindeki ağ yapıları değişebilir. Yaşlandıkça kullanılmayan sinir yolları budanabilir. Sinir hücreleri arasındaki boşluk, bir saç telinin kalınlığının trilyonda birinden daha azdır.

Duyarlı Tipler

Parmak uçlarımızın her biri, bir kılın kalınlığından 10.000 kat daha küçük dokudaki farkları saptayabilir. Dokunma duyumuzun neredeyse tamamı deride ve eklemlerdedir. Ama bağırsaklarımızda da rahatsızlık hissederiz. Bu, bağırsaklarımızın içindeki ve etrafındaki gerilme reseptörlerinden ve kimyasal sensörlerden kaynaklanır. Derideki duyusal sinir uçlarını toplam sayısı 5 milyondur. Ağrı tatsız olmasına rağmen, aslında inanılmaz derecede yararlıdır. Vücudumuzun ne zaman hasar gördüğünü bize anlatır ve hissettiğimiz ağrı düzeyi, ona uygun davranmamıza yardım eder. Morfin gibi opioitler vücudumuzun doğal opioitlerini taklit edip sinir hücresine bağlanarak ağırının kimyasal mesajını azaltır, hatta engeller. Ağrı hissini tamamen silebilir ve bu, acil durumlarda yararlıdır.

Görme kapasitemiz şaşırtıcıdır. Ayrıntıyı ve rengi görebiliyoruz, yakın ve uzak nesneleri net görebiliyoruz, hızı ve mesafeyi tahmin edebiliyoruz. Görme sürecinde ilk evre, görüntü yakalamadır. Gözün ışık reseptörlerinde keskin bir görüntü oluşur. Sonra bu görüntünün, beyin tarafından işlenmesi için, sinir sinyallerine dönüştürülmesi gerekir. Gözler çevremizi sürekli tarayıp, nesnelerin ürettiği ya da yansıttığı ışınları içeri alır. Işınlar ilk önce kornea denen berrak, şişkin bir pencereden göze girer. Işık korneada bükülüp, ışık yoğunluğunu kontrol eden göz bebeğinden geçer ve ayarlanabilir göz mercekleri tarafından milyonlarca fotoreseptör hücresiyle beyne gönderilecek bir görüntü oluşturan retinaya odaklanır. Kirpikler ve göz kapakları, gözlerimizi korumaya yarar. Kirpikler tozun ve diğer küçük parçacıkların göze girmesini önler. Göz kapakları daha büyük nesnelere ve havadaki tahriş edici maddelere karşı gözü korumaya yarar. Göz kapakları aynı zamanda gözyaşını göz yüzeyine yayar. Şaşırtıcı bir biçimde gözlerimiz, pürüzsüz bir hareketli görsel bilgi akışı sağlamaz. Sinema filmi ya da video gibi beyne bir dizi anlık görüntü gönderir. Beyin görüntülerden hareket algısı yaratır. Gözlerimiz dünyayla ilgili temel görsel verileri sağlar ama bu verilerden yararlı bilgiyi çıkaran beynimizdir.

Sonuç

Kitabın ilk 4 bölümünden ilk bakışta dikkatimi çeken kimi notları sizlerle paylaştım. Kitabın 10 bölüm olduğunu ve geride hiç not paylaşmadığım 6 bölümün daha olduğunu hatırlatmak isterim.

Dipnot

Öncelikle kitabın evrimci bakış açısıyla yazılmış olduğu gerçeğini belirtmek isterim. Kendinizi, inanç ile evrim arasında ikisinden birini seçmek zorunda hissediyorsanız bu kitap size göre olmayabilir.

Vücut Nasıl Çalışır
Yazan: Kolektif
Çeviren: Ahmet Fethi Yıldırım
Alfa Yayıncılık
256 Sayfa
İlk Yayın: Eylül 2018
İkinci Baskı: Eylül 2021
Orijinal Adı: How the Body Works: The Facts Simply Explained