Osmanlı Çingeneleri, Tarih, Murat DENİZ

Geçmişten günümüze yeryüzünde birçok farklı millet var olmuştur. Bu milletlerin birçoğu savaşları ve var olma mücadeleleri sebebiyle tarihe konu olmuşlardır. Ama konu Çingeneler olunca durum bundan biraz farklı olmaktadır. Hayata devamlı olumlu bakan, güler yüzünü ve sempatik tavrını terk etmeyen Çingeneler, tarihi süreç içerisinde özellikle Avrupa'da dışlanmış, aşağılanmış, sürülmüş ve türlü işkencelere maruz kalmışlardır. Osmanlı Devleti'nde ise 600 yıllık bir münasebet ile bir tebaa olarak hukuk ile hakları koruma altına alınmış ve devletin üst düzey idarî noktalarına kadar çıkmışlardır.

İncelemiş olduğumuz eser önsöz ve ekler hariç üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm; "Minik Bir Anahtar", ikinci bölüm; "Standartların İki Yatay Kutbu: Doğu ve Batı", üçüncü bölüm ise; "Hukuki Düzenlemeler" dir. Verdiğimiz bilgiler ışığında eseri bölümler halinde inceleyerek genel bir değerlendirme yapacağız.

Minik Bir Anahtar isimli ilk bölümde; Osmanlı Devleti'nde Çingenelerin durumu ele alınmıştır. Özellikle yazar burada neden Çingene kelimesini kullandığını açıklama gereği duymuştur. Yazara göre; Osmanlı belgelerinde hem Kıpti hem de Çingene kelimesi kullanılmıştır. Günümüzde bu iki kelime her ne kadar küçültücü anlamı taşıyor gibi görünse de roman kelimesinin bu eserde yeri olmadığı düşüncesindedir. Yazarın Çingene kelimesini kullanmasında ki niyetin eserin akademik olması ve güncel kulağa sözde hoş gelen tabirler ile bu akademik duruşunu bozmak istemediği anlaşılmaktadır. Bu düşüncesi oldukça makul olup bende roman kelimesi yerine Çingene kelimesinin daha uygun olduğu kanaatindeyim. Yine bu bölümde Osmanlı Devleti tarafından birçok azınlık ve tebaa da olduğu gibi Çingenelerin de hukuksal bir zemin üzerine oturtulduğundan bahsedilmiştir. Çingene Sancağı yazar tarafından ele alınmış ve müsellem sınıfından kabul edilen Çingeneler daha çok Rumeli taraflarına yerleştirilmiştir. Sancağın merkezi Kırk Kilise (Kırklareli) olup Çorlu, Keşan, Hayrabolu, Malkara, İpsala, Gümülcüne gibi yerler Sancağın kapsadığı alan içinde yer almaktadır. Osmanlı Devleti'nin genişleme ve ilerleme yönünün batı olmasından dolayı askerî anlamda Çingenelerden burada yararlanılmıştır.

İkinci bölüm olan Standartların İki Yatay Kutbu: Doğu ve Batı 'da ise; Çingenelerin bugün kendini medeni zanneden sözde insan haklarından bahseden nice devletler tarafından uğradıkları zulümler ele alınmıştır. Özellikle Çekoslovakya (Çek Cumhuriyeti ve Slovakya diye sonradan ayrılmıştır) ile ilgili eserde geçen şu ifade Çingenelere karşı bakış açısını ortaya koymaya yeterlidir; "Çekler Slovakları, Slovaklar da Çekleri sevmez. Ama her ikisi birden Çingeneleri sevmezler." Eserde bu bakış açısı; Bulgaristan, Macaristan, Avusturya, Romanya, İspanya, Fransa, İngiltere ve Almanya gibi ülkeler açsından da ele alınmıştır. Çingeneler bu zikrettiğimiz ülkelerin neredeyse tamamında türlü işkence ve zulümlere maruz kalmışlardır. Eserde zikredilen ülkelerden biri olan Almanya'nın yaptığı zulümlere kısaca bakacak olursak; bu kafatasçı zihniyet 1500'lü yıllarda ikinci dünya savaşına kadar geçen süreçte Çingenelere karşı büyük soykırımlar yapmışlardır. Çingeneler inançlarından dolayı öldürülmüş, göç etmeleri yasaklanmış ve son olarak 1944 tarihinde dört bin Çingene tek seferde gaz odalarında öldürülmüş ve krematoryumlarda yakılmıştır. Avrupa'da durum böyle iken Osmanlıda tam aksidir. Çingeneler, Osmanlı Devletinin temel bakış açısı olan Müslim- Gayr-ı Müslüm şeklinde sınıflandırılmış ve ona göre hukuksal olarak yargılanmış ve kendilerine verilen haklara sahip olmuşlardır. Hiçbir şekilde bir zorlamaya ve zulme maruz kalmamışlardır. Müslüman olan Çingeneler ordu içerisinde görev almış ve kendilerine ait bir sancakları dahi var olmuştur.

Hukuki Düzenlemeler adlı son bölümde ise eserin akademik özelliği devreye girmektedir. Bu bölümde Osmanlı kanunnamelerinin Çingeneler ile alakalı bölümleri ele alınmış ve yazar belli açıklamalar ile bunları desteklemeye çalışmıştır. Kanunnameler gerek orijinal halleri (Osmanlı Türkçesi) gerekse çeviri hali ile eserde mevcuttur. Ayrıca eserin ekler kısmında bulunan harita ve lügat kısmı da yazarın konuyu ne kadar ciddiye aldığını göstermektedir.

Sonuç olarak eser ile alakalı genel bir değerlendirme yapacak olursak; ilk iki bölüm her ne kadar genele hitap etse de Hukuki Düzenlemeler adlı bölüm ki bence en önemli bölüm daha çok bu alanda çalışma yapmak isteyen ya da akademik olarak konu üzerine araştırma yapmak isteyenlere yöneliktir. Eser gerek yazılış gayesi gerekse konuyu ele alışı açısından faydalı ve önemlidir. Uzun yıllardan beri birlikte yaşadığımız aynı coğrafyayı paylaştığımız ve kader birlikteliği yaptığımız bir topluluğun geçmişten bu yana tarihsel süreç içerinde ki durumunu bilmek hem onlara olan saygımızı artıracağı gibi hem de olumsuz bir bakış açımız var ise bunun önüne geçeceği kanaatindeyim.

Sinan Şanlıer

1958 yılında Erzincan, Refahiye'de doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini İstanbul'da tamamladı. 1975 yılından Eskişehir İTİA'da yükseköğrenimine başladı ancak 1977 yılında kendi okulu terk etti. Sakarya, Dünya ve Cumhuriyet Gazetelerinde çalıştır. Yayınevlerinde teknik yönetmenlik, kitap ve kapak tasarımı yaptı. 1982 yılında yarışmasında Türkiye ikincisi oldu. 1987 yılından bu yana yurtiçi ve yurtdışında yirmiye yakın fotoğraf sergisi açtı. 90'lı yıllarda Osmanlı Türkçesi ile ilgilenmeye başladı ve çeşitli kurslara katıldı. Çingeneler konusunda 90'lı yıllardan önce fotoğraf çekerek amatör bir şekilde ilgilenmeye başladı. Sonraki yıllarda disiplinli bir çalışma ile ulusal ve uluslararası birçok toplantıya katıldı, bildiri sundu.

Hukuki Düzenlemeler Işığında Osmanlı Çingeneleri
Sinan Şanlıer
İstanbul 2013
Doğu Kütüphanesi
125 sayfa