Kitap Değerlendirme/eleştirme Yazıları Üzerine, Düşünce, Ferhat ÖZBADEM

Giriş

Kitap değerlendirme yazıları yazmak gerçek anlamda emek ve sorumluluk isteyen bir iştir. Hem de mühim bir iştir. Her işte olduğu gibi kitap değerlendirme yazıları kaleme alınırken bir kısım hassasiyetlere dikkat etmek gerekiyor. Mühim ve güzel olan bu işin neticesinin de güzel ve önemli olması için özel bir hassasiyet gerekmektedir. Bu meyanda dikkat etmemiz gereken hususların bir kısmına işaret eden hususlar üzerinde durmak gerekiyor.

Kitap değerlendirme yazıları analiz şeklinde olabileceği gibi kitap notları şeklinde de olabilir. Öyle ki, notlar sunulduktan sonra kitap ile ilgili genel kanı ortaya konarak kitap değerlendirme yazısı haline getirilebilir.

Kitap okumaları yöntemleri farklı olduğu gibi kitap değerlendirme yazıları da farklı yöntemler arz edebilir. Misalen genel olarak kitap değerlendirmeleri bireysel bir çaba olarak ortaya çıkıyor bizim kültürümüzde fakat farklı bir yöntem olarak toplu okumalar sonunda toplu değerlendirmeler yapılıp yazı haline getirilebilir. Aynı şekilde bir kitabın en önemli cümleleri üzerinde durularak, şerhler yapılarak değerlendirme yazıları yazılabilir.

Kitaplardan bir dünya kurmak bir sanattır. Üç öğünde okunan kitaplar beş vakit kadar etki eder eğer sadece okunmuşsa. Okumak ile birlikte kitabın kendisi anlaşılmışsa bu etki bir dönem devam eder. Kitap okunup anlaşılmışsa ve üzerine de değerlendirme/eleştiri yazısı yazılmışsa bir ömür sürer bu etki. Yazılan değerlendirme/eleştiri yazısı internet ortamında veya matbu bir neşriyatta yayınlanmışsa bir ömürden daha fazla sürer etkisi. Kitap okumanın farklı çeşitleri olsa da esas olan kitabı okumaktır. Kitabı okumak aynı zamanda kitaba verdiği değeri ispatlamaktır. Kitabı okuyan kitaba değer verince kitabın kendisi de okuyucuna değer veriyor. Dünyanın en güzel reklam işi belki de kitapların reklamının yapılmasıdır. Kitap ile ilgili olan ne ise o güzeldir.

Kitabı anlamak, kitap için özel zaman ayırmak ile mümkündür. İnsan değer verdiğine özel zaman ayırır. Kitaba ayrılan zaman dilimi kitaba verilen değerin ölçüsünü gösterir. Kitap, boş zamanlarda okunacak kadar değersiz bir varlık değildir. Kitap, kıymetini bilenler için en değerli sermayedir. Elmas, inci ve altın sarrafın yanında kıymetlidir. Anlamayan için altın ile teneke parçasının bir farkı yoktur. Düşünce dünyamızı aydınlatan ve ufkumuzu açan her bir kitap elmas, inci ve altın hükmündedir.

Bilgiyi önemseyen insanlar paylaşımcı insanlardır. Ya da paylaşımcı olmalıdırlar. Güzellikleri insanlara ikram etmek ile güzelliklerin tükenmesinden ziyade bereketleneceğine inanırlar. Her yerin ve herkesin güzel olması ve güzelliklerin her yerde arzı endam etmesi bilgi seven adamları mutlu eder. Bilgiyi paylaşmanın mutluluk sebebi olduğu adamlar okuduklarını, okuduklarından anladıklarını, okuduklarının kimlere faydalı olacağını insanlar ile paylaşırlar. Mum olup karanlıkları aydınlatmak ile kendi ışığından bir şey kaybetmeyeceğinin farkındadır bu insanlar.

Bir kitabın değerlendirme/eleştiri yazısı sadece kitabın özetini yazmak değildir. Bundan ziyade kitabın mahiyet ve muhtevasının kendi bilgi dağarcığından geçirilip kağıda dökülmesidir. Kitaptaki bilgileri diğer bilgileriniz ile karşılaştırıp, bazen kabulü ağır basan bazen reddi ağır basan yaklaşımları diğer insanlar ile paylaşmaktır. Kitabın kendisi ile birlikte yazarı ile de ilgili yorumları barındırmaktır. Kitap özeti yazmak ile kitap değerlendirme/eleştiri yazısı yazmak çok farklı olaylardır. Kitap özeti yazılırken bilgi tüketilirken değerlendirme/eleştiri yazısı yazılırken bilgi üretilir.

Kitap değerlendirme/eleştiri yazılarında ikincil amaçlardan biri de kitap ile arası iyi olmayanların arasını düzeltmek, arası iyi olanlarda ise o kitabı okuma hissi oluşmasına vesile olmaktır. İnsan ile kitabın arasını bulmak ciddi anlamda zor bir uğraş fakat her ne kadar uğraş verilirse verilsin uğraşa değer bir iştir. İnsan ile kitap arasındaki mesafeyi kısaltan bir araçtır değerlendirme yazıları.

Okuyucunun kitaba vefa borcudur ayrıca okuduğu kitabı tanıtmak. Eski zamanlarda sadece dergilerde kitap tanıtım yazıları yayınlanırken şimdi hem dergilerde hem de farklı internet sitelerinde yayınlanmakta. Eski zamana göre iyi bir yerde sayılırız kitap tanıtım yazıları konusunda. Fakat durduğumuz yer olmamız gereken yer değil. Bu işe gönül vermiş olan adamlara dua etmek gerekir. İyi ve anlamlı bir iş yaptıkları için. Kitap değerlendirme/eleştiri yazılarını bir sorumluluk olarak gören internet sitemizi özellik ile zikretmem gerekiyor. kitaphaber.com.tr.

Kitaphaber nedir?

İyiliğin, güzelliğin ve doğruluğun yeryüzünü sarması için çalışan kalemlerdir.

Farklı fikir ve düşüncelerde olan kalem erbabının birlikte bir orkestra olabileceğini gösteren mecradır.

Kültür, sanat ve edebiyat alanında tevazu nasıl oluru duruşu ile ortaya koyan organizasyondur.

Yardımlaşma ve dayanışma konusunda kendi içinde sessizce hareket eden sivil bir birlikteliktir.

Şimdilerde dergi çıkaran, ileride kitap çıkarma ihtimali olan, daima ileri bakan bir yürüyüştür.

Kitap okuma grupları ile Anadolu kültür dünyasını renklendiren bir harekettir.

Özünde aykırı, yaptığı işlerle uyumlu olduğunu yansıtan bir aynadır.

Her bir kalemi çok değerli olan, her bir ferdi kültür emekçisi olan bir platformdur.

Kültür dünyamız bir duvar ise, duvardaki büyük bir boşluğu dolduran çerçeveli resimdir.

Okuldur, akademidir, üniversitedir.

*

Kitapseverlerin kitap tanıtım/analiz/eleştiri yazma sebepleri kişiden kişiye değişebilir. Sebepler değişse de gösterilen çaba, ortaya konulan yazımsal çalışma sanatsaldır ve ve değerlidir. Niçin kitap tanıtım/analiz/eleştiri yazısı yazmalıyız sorusunu soran kitapsever arkadaşlara fikir vermesi ve onları motive etmesi için bazı sebepleri şöyle sıralayalım.

Kitap tanıtım/analiz/eleştiri yazısı neden yazılır?

Bilgi, kalem ve yazıyı önemsediğiniz için yazarsınız.

Yazıyı okuyacak insanlara değer verdiğiniz için yazarsınız.

İnançlı biriyseniz bu vesile ile sevap aldığınıza inandığınız için yazarsınız.

Hayata dair somut bir iş yapmak, bir sürü gereksizlik içinde gerekli bir iş yapmak için yazarsınız.

Bakış açınızı, fikrinizi, görüşlerinizi, birikiminizi paylaşmak için yazarsınız.

Kendi donanımızı arttırmak, güzelleşmek için yazarsınız.

Umudu diri tutmak, arttırmak için yazarsınız.

İyi bir iş yapmak için yazarsınız.

Erdemli bir dünyanın kitaplarla mümkün olduğunu düşündüğünüz için yazarsınız.

Ruhun sevinci artsın, kalbin ferahlasın, aklın durulaşsın istediğin için yazarsın.

Emeğe saygı duyduğun için yazarsın.

Unutulanların hatırlanması gerektiğine inandığın için yazarsın.

Kitapların kötülükler önünde bir bariyer olduğuna inandığın için yazarsın.

Kitap demenin ciddiyet demek olduğuna inandığın için yazarsın.

Kültür ve medeniyet kaygısı taşıdığın için yazarsın.

Yazmanın bir sanat olduğuna inandığın için yazarsın.

Salt okumanın yazma olmadan eksik olacağına inandığın için yazarsın.

Yapabildiğin nadir iyi işlerden biri olduğu için yazarsın.

Huzur için yazarsın.

Kitapların da bir kalbinin olduğuna inandığın için yazarsın.

Kötü giden bir şeylerin düzelebileceğine inandığın için yazarsın.

Birilerinin işine yarayacağına inandığın için yazarsın.

Sıfırın eksi birden daha iyi olduğuna inandığın için yazarsın.

Bir tebessüme, bir güzelliğe, bir üretime sebep olmak için yazarsın.

*

Kitap okumak düşünce dünyasını zenginleştirmektir. Bilgi ve bilinç belli bir seviyeye geldikten sonra bu zenginliği paylaşma gereği duyar. İşte kitap tanıtım/analiz/eleştiri yazıları bu süreçte ortaya çıkıyor.

Kitap, insanın ufkunu açan en sağlam anahtardır. Geniş ufukla hayata ve zamana bakan kitapsever bu güzelliği paylaşma sorumluluğu olduğunu düşünür. Bu sorumluluk kitabın değerlendirmesinin diğer insanların istifadesine sunulması şekilde somutlaştırır.

Kitap/bilgi aklın ve kalbin gıdası hükmündedir. Akıl bir değirmense bilgi öğütülmek için bekleyen ekindir. Kalp bilgi ile güzelleşir. Aklı ve kalbi gıdasını tam almış olan kitapsever diğer insanların da akıl ve kalp gıdası alması için elinden geleni yapar. Kitap değerlendirme yazıları insanlara yol gösteren harita görevini icra eder.

Kitap değerlendirme yazılarının kaliteli olması için kitap okurken dikkat edilmesi gereken birkaç hususa değinmek istiyorum.

Kaliteli bir değerlendirme yazısının ilk şartı kaliteli bir okumadır. Kaliteli bir okuma için şunlar dikkat etmeliyiz. Kitap okumanın bir disiplini olmalı. Çok okumak mı nitelikli okumak mı sorusuna verilecek tek cevap var; nitelikli okumak.

Kendi üniversitemizi kuramayabiliriz ama kendi kütüphanemizi kurabiliriz. İkisi de aynı işlevi görmekte. Kaliteli kitapları okursak kaliteli yazılar ortaya çıkar. Kendi şahsi kütüphanemizi kurmak için planlama yaparken kaliteli kitap mevzuunu merkeze almalıyız.

Kitabın kalitesi kendisini okutturması ile de ilgilidir. Aynı zamanda içindeki farklı bilgilerin, farklı bakış açılarının oranı ile de ilgilidir.

Kitap okurken önemli yerleri, orijinal yerleri not etmek, okunan kitaptaki bilgileri başka insanlar ile paylaşmak ve öğrenilen bilgi üzerinden fikir yürütmek kitabı kaliteli okumuş olmanın delillerindendir. Kaliteli kitap okumak demek sadece gözler ile kelimeleri ve cümleleri görmek demek değildir. Bilgiyi diğer bilgiler ile harmanlama, yeni bilgi üretme ve bilgiyi paylaşmaktır.

Kitapsever kendini kitaba açarsa kitap da kendisini ona açar. Kitapsever okuduğu kitabın kendisini değiştirmesine izin vermeli. Kelimelerle tanımlanan bilgiler ile birlikte kelime aralarına gizlenmiş olan hikmet ve diğer anlamları da anlamaya çalışarak okumak gerekir.

Arkadaşın iyisi gibi kitabın da iyisini seçmek gerek. Kitabın iyisi kişiden kişiye değişir lakin bu konuda değişmeyen kural şudur: Okuduktan sonra zaman kaybı olduğuna kanaat getirilen kitap kötü kitaptır. İşte kitap değerlendirme yazıları tam da bu durumlarda işlevini ortaya koyar. Kitabın değerlendirme yazısından kitabın kalitesini yüksek ihtimal öğrenebilirsiniz.

Kişi ilgi alanı olan kitapları okumakta ısrar etmeli. Ta ki kitap müptelası olana kadar. Kitap krizine girecek derecede kitap bağımlısı olana kadar. Bu seviyeyi yakaladıktan sonra kitapsever profesyonel okuyucu olmuştur. Dolayısı ile ortaya koyacağı değerlendirme yazıları profesyonel/kaliteli yazı olur.

İnsanlar üslubu, tarzı, kalitesi diline ve davranışlarına yansır. İnsanın dili ve tarzı bilgi ve bilinç seviyesi ile eş orantılıdır. Bilgi ve bilinç oranı ise okuma ile ilgilidir. Kaliteli bir insan olmanın yolu bir anlamda kaliteli okumadan geçer. Kaliteli insan olmanın gereği olarak kaliteli okumaların doğal sonucu olarak kaliteli değerlendirme yazıları ortaya çıkar.

Okumanın niyeti önemlidir. İyi niyetli okumalar iyi düşünceler doğuracaktır. Kötü niyetli okumalar kötü sonuçlar doğuracaktır. Toplumfaydacı anlayış ile kitap değerlendirme yazıları yazmak iyi niyetli okumaların sonucu olarak ortaya çıkabilir.

*

Kitap değerlendirme/eleştirme yazıları kaleme alınırken dikkat edilmesi gereken bir kısım hususları şöyle sıralayabiliriz.

Okuyucunun kendi seviyesine uygun bir kitabı belirlemesi. Kendi seviyesine göre dememizin en önemli sebebi; kitabın muhtevasına kamil manada vakıf olması ve kitap değerlendirme yazısını okuyacak insanlara en güzel yazı çalışmasını sunabilmesidir. Okuyucu, tam olarak vakıf olmadığı eseri tam olarak anlatamaz.

Sarih, açık, net, edebi imgeler içeren, edebi sanatları iyi kullanan bir yazı türü ile yazmalıdır. Kitap tanıtım yazısını okuyan kişiyi sıkacak, bıktıracak, soğutacak, daraltacak türden olmamalıdır. Nihayetinde bu yazılar misyon yazılarıdır. Okuyucusunu kitaba yönlendirecek yazılardır. Okumaktan uzaklaştıracak yazılar iyi yazılar değildir.

Tanıtımı yapılan kitabın neden okunması gerektiği kısmına özellik ile vurgu yapılmalıdır. Bir kitabın neden okunması gerektiği bilinirse o kitabın tanıtım yazısı da kitabın kendisi de o kadar çok okuyucu bulur. Neden okunmalı kısmı bir paragraf ile anlatılabileceği gibi finalde bir cümle ile de verilebilir.

Tanıtımı yapılan kitap ile birlikte kitabın yazarı ile ilgili de birkaç kelam etmek yazıyı güzelleştirir. Genel olarak editör arkadaşlar kitap tanıtım yazıları içinde yazarlar ile ilgili –özellikle biyografileri ile ilgili- cümlelerden haz etmezler fakat okuyucu kitlesinin farklılıkları göz önüne alındığında yazar ile ilgili birkaç cümle kurulmasının faydalı olacağı kanaatindeyim.

Kitap tanıtım yazılarının cazipliği birazda yazının nasıl sunulduğu ile ilgilidir. Gerek dergi gerekse internet sitesi yazının yanına ilgi çekici görsel imgeler koyduğunda muhataplarını daha çok cezb ediyor. Yazı ve kitap ile ilgili seçilen görsel imgelerin yazı ve kitabın kendisi veya yazarı ile ilgili olması önemlidir. Alakasız görsel imgeler itici olabilir.

Kitabın baskı kalitesi ve kapak tasarımı ile ilgili görüşler özellik ile verilmelidir. Kitap işi sanat işidir. Sanat ise her türlü detayı önemsemeyi gerektirir. Kitap ile ilgili olan iş çirkin olmamalı. Kitap tanıtım yazılarını sonuçta yazarlar ve yayınevlerinin sahipleri de okuyordur muhtemelen. Neşrettikleri kitap ile ilgili eleştirileri görmeleri daha sonra neşredecekleri kitaplar için daha dikkatli olmalarına vesile olabilir.

Tanıtımı yapılacak kitapların daha önce tanıtımı yapılmış ise mutlaka o tanıtımlar okunmalı ve kesinlik ile tekrara düşmemelidir. Bu anlamda mümkün mertebe tanıtımı yapılmamış eserler ile ilgili yazılar hazırlamak en iyisidir. Kült eserler için farklı bakış açıları ile yazılmış tanıtım yazılarının sayısının fazlalığı iyidir. Fakat ortalama bir kitap için birkaç tanıtım yazısı yeterli olur diye düşünüyorum. Bunu ifade ederken tanıtımı yapılmamış eserlerin tanıtım yazılarının yapılması gerektiğini düşündüğüm için söylüyorum yoksa bütün kitaplar değerlidir ve haklarında ne kadar yazılırsa yeridir.

Kitapta (alanına göre) kaynakça ve bibliyografya ile ilgili bir cümle mutlaka olmalı. Bir eserin ne kadar derin araştırmalar ile teşekkül ettirildiği bu bölümden anlaşılır. Bir anlamda kitabın kalitesi ile ilgili ipucu verir. Bu durumun tanıtım yazısı okuyucusu ile mutlaka paylaşılması gerekir. Kitap çeviri eser ise tercümenin kalitesi de yorum olarak beyan edilmelidir. Çeviri eserlerde yapılan dil ve anlam katliamları varsa mutlaka vurgu yapılmalıdır. Kitabın farklı çeviri baskıları var ise aralarında kıyas yapmalı hangisinin daha iyi çeviri olduğu mutlaka ifade edilmelidir.

Kitap değerlendirme yazısının başlığı önemlidir. Bu durumda editörlere büyük iş düşmektedir. Yazıyı en iyi ifade edecek bir deyim ile başlık oluşturulmalıdır. Başlığın ilgi çekici olması okuyucunun dikkatini daha fazla çeker. Kitabın çeviri olması durumunda orijinal adı da mutlaka verilmelidir. Velhasılı kitabın künyesi detaylı bir şekilde verilmelidir.

Kitabın teması birkaç cümle ile verilmelidir. Bölümleri bölümlerde neler anlatıldığına değinilmelidir. Kitabın teknik yönü ile ilgili bilgilere kısaca değinilmelidir. Okuyucuda merak uyandıracak kısımlar özellik ile belirtilmelidir.

Bir kitap aynı alanda yazılmış başka bir kitaptan hangi yönü ile ayrılıyor ise o yönü belirtilmelidir. Tabi bazı kitaplar kopyala-yapıştır olarak neşredildiğinden böyle bir durum söz konusu ise aynı ile belirtilmelidir. Farklı bilgiler, farklı bakış açıları, farklı öngörüler, farklı teoriler var ise mutlaka yazıda değinilmelidir.

Değerlendirme/eleştiri yazılarında yazarın, yayınevinin ve editörün hatırı kesinlik ile gözetilmemelidir. Olunabildiğince net ve tarafsız olunmalıdır. Belki de taraf olmayacağımız nadir alanlardan biri bu alandır. Hatır için hakikati saklamak hakikate hakarettir. Yazarları, yayınevlerini, editörlerimizi sevebiliriz fakat hakikati daha çok sevmeliyiz. Sevgimizi pratiğimiz ile ispatlamalıyız.

Elbette bir kitap değerlendirme yazısında kitap yazarının vermek istediği mesaja değinmek gerekir. Yazarın mesajı verirken kullandığı tekniklere de vurgu yapılabilir. Kitabın mesajı, değerlendirme yazısında okuyucu kitapseverin diğer okuyucu adaylarına attığı bir işaret fişeğidir.

Kitap yazarının yazma disiplini de değerlendirmede göz önünde bulundurulmalıdır. Kitapta bağlama dikkat edilmiş mi edilmemiş mi? Baştan savma, ilgisiz ve düzensiz bir çalışma mı yoksa aksi mi? Estetik var mı yok mu? Kısımlarına dikkat edilmeli. Disiplinsiz bir yazılmış olan kitap özellikle belirtilmeli.

Kitabın kalitesini gösteren temel göstergelerden biri de dilinin akıcı mı yoksa sıkıcı mı olduğudur. Değerlendirme yazısında buna mutlaka yere verilmelidir. Kitabın akıcı mı sıkıcı olduğuna değinmek yeni okuyucunun ona göre kitabı okuyup okumama kararına etki eder. Bununla birlikte kitabın dilinin ağır mı anlaşılır mı olduğuna da değinmek gerekir.

Kitapta konu veya alan itibari ile ele alınması gereken fakat değinilmemiş hususlar varsa o başlıklar da hatırlatılmalıdır. Bu hatırlatma bir eleştirme de ziyade bir eksiği tamamlama çabası olarak ortaya konulmalıdır. Bu hatırlatma okuyucu kadar yazarı da yönlendirebilecek bir hatırlatma olacaktır.

Kitap değerlendirme yazısının planlamasının yapılması kaliteli bir değerlendirme yazısı için olmazsa olmazdır. Örnek bir planlama için şu ipuçlarına dikkat edilebilir. Bir şablon belirleme. Zaman içinde bu şablonu geliştirme. Yazıya başlarken etkileyici bir giriş cümlesi belirleme, hemen ardından kitabın genel değerlendirmesini içeren bir paragraf ile ortaya koyup yazıyı bu paragraf üstüne inşa etme. Yazının son bölümünde eleştiri ve tavsiyelere yer verme. Yazının en sonuna da yazının künyesini ekleme.

Kitap değerlendirme yazılarının kalitesi, kitabı okurken yazıda kullanılacak argümanların not edilmesi ile direkt orantılıdır. Ne kadar çok not, o kadar çok argüman, ne kadar çok argüman, o kadar kalite demektir. Kitap değerlendirme yazıları için not almak gerçek anlamda iyi bir değerlendirme yazarı olunduğunun göstergesidir. Kitap notlarının kendine has güzellikleri vardır. Bir kitabın okunmuşluğunun ispatından öte bir güzelliktir bu. Kitap notları kitabın/bilginin doğurganlığının göstergesidir. Kitaba/bilgiye olan vefa borcumuzu ödemektir bir nevi. Kitapların kalbinin olduğuna inanan adamların kitaplara/bilgiye olan sevgisinin nişanesidir. Her bir dosttan bir hatıra almak kavlinden sayılabilecek bir muhabbet vesilesidir kitap notları. Ta eskilerden gelen bir alışkanlıktır kitap notları tutmak. Eskiler dediğim bir yanı Sokrat'a kadar gider diğer yanı yakın dönem bir medrese talebesine kadar gider. Not almak, sözün uçmasına yazının kalmasına yardımcı olmaktır.

Sonuç

Kitap değerlendirme yazıları bir emek ve bilinç işidir. Bu alanda emek veren fikir işçileri yeryüzünün daha güzel olması için tohum eken insanlardır. Kitap değerlendirme yazılarının kalitesi ve sayısı toplumun kültür, sanat, edebiyat alanındaki gelişmişliğini de gösterir.

Değerlendirme yazmayı düşünen yazarın neden bu yazıyı yazması gerektiğini bilmesi gerekir. Gerekçesinden sonra faydasına inanması gerekir. Yaptığı işin değerli olduğunu bilmesi gerekir. Ondan sonra teknik kısımlara dikkat ederek güzel ve kaliteli bir yazı ortaya koyabilir.

*

Fotoğraf: 𝐄𝐛𝐚𝐡𝐢𝐫: https://www.pexels.com/tr-tr/fotograf/29833968/