Türk ve Amerikan İlişkileri, Düşünce, Yunus ÖZDEMİR

1919 ile 1997 tarihleri arasında yarım yüzyılı kapsayan Türk ve Amerikan İlişkileri nasıl başlayıp, günümüze nasıl gelmiştir, sorularını Fahir Armaoğlu tüm yönleriyle anlatıyor. Siyasî tarih uzmanı Fahir Armaoğlu, bu kitabını Mustafa Kemal Atatürk döneminden başlayarak Bağdat Paktı, Kıbrıs Sorunu, 27 Mayıs Olayı ve 1997 yılına kadar ki dış siyasetteki Türk ve Amerikan İlişkileri önemli belgelerle anlatır.

Armaoğlu, 18. Yüzyılda dünya sahnesine çıkan Amerika’yı son iki yüzyıllık Türk-Amerikan ilişkilerini iki döneme ayırır:

1. Osmanlı İmparatorluğu dönemi
2. Türkiye Cumhuriyeti dönemi

Osmanlı ile Amerika arasındaki ilişkiler Mayıs 1830’da imzalanan “Ticaret ve Seyr-i Sefain Antlaşması” ile başlamıştır. Daha sonra, 1862’de yeni bir “Ticaret ve Seyr-i Sefain Antlaşması” ile 1874’de de “Suçluların İadesi ve Tabiiyet Antlaşmaları” imzalanmıştır. Bu ekonomik nitelikteki antlaşmalar Osmanlı Avrupa’ya karşı Amerika’yı yanına çekmek için kullanmıştır. Mamafih, 1827 Ekim'indeki Navarin felâketi Amerika’yla adım atılan ilişkilerin en büyük sebeplerinden bir tanesi oldu. Ancak Monroe Doktrini’nden dolayı Türk-Amerikan ilişkileri bu dönemde “Uzak İlişkiler” olmaktan öteye gidememiştir.

Armaoğlu, 1919-1920'deki Paris Barış Konferansı’ndaki Türk ve Amerika arasındaki ilişkiyi dönemin başkanı Wilson'un Türk düşmanlığı etkili olduğunu yazar. Wilson’un aşırı Yunan hayranlığı ve Ermenistan bağımsızlığının en hararetli destekçisi olduğunu, belirtir. Mamafih, milli mücadele arifesinde uzak ilişkilerden, düşman ilişkilerine dönüştüğü görülüyor.

1919 ile 1947 yılları arasında Armaoğlu Türk- Amerikan ilişkilerini iki kısma ayırır:

• Milli Mücadele Dönemi
• Lozan ve sonrası dönemdir.

Amerikan – Osmanlı ilişkileri Paris Barış Konferansı ile kapanmış ise de, Cumhuriyet dönemi Türk – Amerikan İlişkileri de Lozan Konferansı ile başlamıştır.

Armaoğlu, Türk ve Amerikan dış politikasını 1947 ile 1964 yıllarını “Tam İttifak” dönemi olarak bahseder. Bu yıllar arasında Amerikan’ın dış politikası Türkiye üzerinde iki emelini gerçekleştirmek için yaklaşmıştır. Birincisi jeopolitik diğeri jeostratejik iki temel unsuru kullanmıştır. Buna karşılık bu dönemde Türkiye’nin koyu bir Amerikan politikası izlemesi, ikili ilişkiyi tam ittifak yapısı içine sokmuştur. Armaoğlu’nun ifadesi ile bu politikanın iki olumsuz sonucu olmuştur. Birinci olumsuzluk, Türk dış politikası tam anlamı ile Amerikan ipoteği altına girerek bağımsız niteliğini kaybetmesidir. İkinci olumsuzluk ise, Türkiye’deki bir takım askeri üs ve tesislerin, Türkiye’nin egemenlik ve bağımsızlığına aykırı bir şekilde, Amerika’ya teslim edilmesi ve yine bu çerçeve içerisinde, Amerika’ya bir takım adlî kapitülasyon haklarının tanınmasıdır. Mamafih, bu iki olumsuzluk, Türkiye’nin dış politikadaki hareket serbestisini hemen hemen yok etmiştir.

Armaoğlu, tam ittifak döneminin sarsılmasını 1964’te başlayıp 1974’e kadar devam ettiğini belirtir. On yıllık ittifaka nitelik kazandıran iki olay olmuştur. Birincisi 1964 Kıbrıs Krizi ve bu kriz içinde yer alan Johnson Mektubu ve diğeri de 1965 Ekiminde yapılan seçimlerle iktidarın el değiştirmesidir.

1974 ile 1991 yılları arasında Türk – Amerikan İlişkileri krizlerle geçmiştir. Bu dönemi Armaoğlu, 1974’te ki Kıbrıs Harekâtı ile başladığını yazar. Bu olayın öncesinde haşhaş sorunu da etkili olduğunu yazar. 1974 yılından itibaren Ermeni terörünün Türk diplomatlarını öldürmeleri ve buna rağmen Amerikan Kongresinin Ermeni davasına kucak açması başlı başına bir krize neden oldu.

Armaoğlu, 1919 ile 1997 yıllarını kapsayan Türk ve Amerikan dış politikasını anlattığı kitabında Kıbrıs Sorunu hakkında en fazla üstünde durduğu konu olmuştur. Atatürk dönemi dış politikayı anlatması ve SSCB’nin dağılışına kadarki konuları ayrıntılı olaylarla, önemli analizler sunmuştur.

Türk ve Amerikan İlişkileri

Fahir Armaoğlu

Kronik Kitap

264 Sayfa

İstanbul, 2017