“Atatürkçülük” Adına Her Telden Çalanlar, Salih BORA, Kara Tahta

(Tarık Zafer Tunaya'nın bir kitabını okurken insanın başına gelenler)

Tarık Zafer Tunaya'nın "Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük" kitabını elinize alınca başta bir sevinç geliyor insana: "Demek ki bir bilim adamı, Atatürk'ü sistematik olarak ele alacak." Sayfaları çevirdikçe ise o sevinç yavaş yavaş yerini baş dönmesine bırakıyor. Çünkü Tunaya öyle bir Atatürk resmi çiziyor ki, resim değil, resmen karikatür! Birinde halk önderi, ötekinde Michelangelo, bir sonrakinde laikliğin kalkanı, ardından Türk köylüsünün harman yeri… Sanki Atatürk değil, bir "çoklu kişilik vakası."

Paşalarla Bitmeyen Hesaplaşma

İlk bölümde Osmanlı paşalarına laf çakıyor: "Atatürk hiçbir Osmanlı Paşası'na benzemez" (s.125). Evet, biliyoruz. Fakat hemen arkasından "Atatürk bir II. Mahmut değildir" (s.199) diye yeni bir kıyas açıyor. Yahu hani paşalarla, padişahlarla kıyaslamayacaktık? Osmanlı'yla bağ kopmuştu? Demek ki kopmamış. Bu, eski sevgiliyi her fırsatta anıp "Ben onun gibi değilim" demeye benziyor. Eğer gerçekten unutmuş olsaydınız, adı hiç geçmezdi.

Halk Hareketi mi, Mermer Heykeli mi?

Bir bakıyorsunuz, "Türk Kurtuluş Hareketi bir halk hareketidir, bir köylü hareketidir. Türkiye Türklerindir" (s.113). Gayet net, gayet coşkulu. Ama birkaç sayfa sonra hop: "Atatürkçülük ne ırkçıdır, ne ümmetçidir, ne enternasyonalisttir" (s.160). Yani Türkiye Türklerindir diyorsun ama Türk olmayanlar da alınmasın istiyorsun. Peki bu iş nasıl olacak? Hem "Türkiye Türklerindir" tabelası kapıda asılı, hem de içeri giren herkese "Buyurun, biz kimseyi dışlamayız" deniyor. İşte Tunaya Atatürkçülüğü tam da böyle: kapıda aslan, içeride kedi.

Asıl trajikomik olanı ise Michelangelo benzetmesi (s.31). Atatürk'ü, mermerde saklı Venüs'ü ortaya çıkaran sanatçıya benzetiyor. Yani biz halk olarak koca bir kaya parçasıyız, Atatürk de elinde çekiciyle bize şekil veriyor. Bu mu halkçılık? Demek ki "halk hareketi" dediği şey aslında mermerin heykeltıraşın eline düşmesinden ibaret. Halk tek başına taş, Atatürk var olunca heykel. "Köylü hareketi" diye başlayan cümle, sonunda "usta sanatçı"ya methiyeye dönüşüyor.

Laiklik: Çanlı İnek Teorisi

Laiklik meselesinde Tunaya daha da şiirsel bir noktaya geliyor: Laiklik devletin "koruyucu unsuru"ymuş (s.161). Ne demekse! İnsan sanki devletin boynuna çan asılmış bir inek olduğunu hayal ediyor. Çan çaldıkça devlet kaybolmuyor! Bir de laikliği "dinin elden gitmesi" sananları topa tutuyor: Onların asıl kaygısı çıkarlarının elden gitmesiymiş. Ne kadar basit bir analiz! Dini samimiyetle yaşayanları görmüyor, herkes çıkarcı. Bu mantıkla dinî duygu taşıyan herkes potansiyel tüccar oluyor. Böyle sosyolojiye ne gerek var, kahvedeki dayıya sor "Bu millet saf, kandırıyorlar" de, aynı sonuca varıyorsun.

"Herkes Atatürkçü, Ama Aslında Hiç Kimse"

En eğlenceli tezlerinden biri de şu: "Sonra da herkes Atatürkçü… Ellerinde olsa bir kaşık suda boğarlar" (s.27). Yani sahte Atatürkçüler memleketi doldurmuş. Fakat birkaç bölüm sonra "Atatürkçüler çağdaş kafanın taşıyıcılarıdır, savaşmak zorundadırlar" (s.130) diyor. Hani nerede o sahte kalabalık? Bu çelişkinin tek mantıklı açıklaması şu: Gerçek Atatürkçü sadece Tarık Zafer Tunaya'nın kendisi. Gerisi figüran. Kitabı okuyanlar da doğal olarak "gerçek Atatürkçü" kategorisine terfi ediyor. Demek ki Atatürkçülük, biraz da bir okur kulübü üyeliği.

Dinci Çevreler ve Sonsuz Tehdit Masalı

"Dinci çevrelerin politikaya karışması memleketi yıkacak derecede tehlikeliydi" (s.45). Bunu söylemek için akademisyen olmaya gerek var mıydı? Zaten her kahvede söylenen cümle bu. Tunaya'nın farkı, aynı şeyi yazıp altına dipnot koyması. Ama bakın mesele şu: Bu tespiti yaparken halkı da küçümsemekten geri kalmıyor: "Her zaman dini duygularını sömürenlerin peşinden gidebilecek geniş bir kitle vardır." Yani halk zaten kandırılmaya hazır. Bir yanda "halk hareketi", öte yanda "kandırılmaya müsait kitle." Bu nasıl olacak? Hem kahraman, hem safdil köylü… İkisi aynı anda olmaz ki.

Tapınak Olmayan Tapınak

Tunaya bir noktada çok cesur bir cümle kuruyor: "Atatürk bir tapınak değildir" (s.31). İşte budur, diyorsunuz, gerçekçi yaklaşım geliyor! Ama hayır. Hemen ardından öyle methiyeler düzüyor ki, Atatürk artık sadece bir tapınak değil, külliye. Avlusu var, kubbesi var, minaresi var. Yani "tapınak değildir" derken aslında tapınağı büyütüyor. İnsan ister istemez gülüyor: Hani tapınak değildi? Hani putlaştırmaya karşıydık? Tunaya'nın yazdıklarıyla Atatürk resmen Michelangelo'nun müzayedelik mermer heykeline dönüyor.

Sonuç: Sloganlardan İnşa Edilmiş Bir Atatürk

Kitabı bitirdiğinizde ortada tek bir sonuç kalıyor: Tunaya'nın Atatürk'ü, tarihsel gerçeklerden çok yazarın kendi sloganlarının toplamı. Bir gün halkçı, ertesi gün sanatçı, bir başka gün laikliğin bekçisi, sonra birden Michelangelo. Ama bütün bu kimliklerin içinde gerçek Atatürk giderek silikleşiyor. Geriye kalan ise bir dizi nakarat: "Halk hareketi, çağdaş kafa, dinci tehlike, çıkarcılar…"

Tunaya aslında Atatürk'ü anlatmıyor. Atatürk üzerinden kendi takıntılarını, kendi korkularını anlatıyor. O yüzden kitabı kapatınca akılda şu soru kalıyor:

Acaba Atatürk gerçekten böyle mi konuşurdu, yoksa Tunaya'nın diliyle konuşan bir mermer heykel miydi? Asıl soru şu: Atatürk bu kitabı okusaydı, gülerek "Hocam, ben devrim yaptım, siz beni Venüs heykeline çevirdiniz" demez miydi?

Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük

Tarık Zafer Tunaya

1964

Baha matbaası