Kuran Kavramları Sözlükleri Üzerine Bir Değerlendirme

01.01.2025 09:00 - Ferhat ÖZBADEM

İlmi anlamda donanımını derinleştirmek isteyen ilim ehlinin üzerinde durduğu eserlerin başında sözlükler, lügatler ve ansiklopedilerdir. Kuran ilimleri ile ilgilenen ilim taliplilerinin ise vazgeçilmezleri Kuran kavramları sözlükleri ve Kuran kavramları üzerine müstakil olarak yapılan çalışmalardır. Kuran kavramları ele alınırken, farklı meallerden, farklı tefsirlerden bakılarak farklı Kuran kavramları sözlüklerinden veya ansiklopedilerinden istifade etmek sureti ile daha fazla verim alınabilir. Bu anlamda sözlükler ve ansiklopediler ile ilgili ön bilgi olabilecek mütevazi bir çalışmayı ilim taliplerinin istifadesine sunmaktan mutluluk duyuyorum.

Kuran Terimler Sözlüğü, Mukatil Bin Süleyman, İşaret Yayınları

Kuran ilimleri içinde yer alan vücuh ve nezair ilminin meyvesi olan bir eserdir. Vücuh, birden çok anlamda kullanılan ortak lafızlardır. Mesela ayn lafzı, "gören göz" ve "akan pınar" (göze) hakkında kullanılır. Nezair ise, aynı manada kullanılan farklı lafızlardır: cevad ve kerim (ikisi de cömert anlamındadır) lafızları gibi.

Kitabın orijinal adı, "El Vücuh Ve-n Nezair" adlı eseridir. Orijinal metni Kahire'deki Arapça Yazmalar Enstitüsü'nde bulunmaktadır. Aynı eserin el yazması iki nüshası daha olduğu bilinmektedir. Bunlardan biri Irak kütüphanelerinde diğeri Türkiye'de (adını bulamadığım) bir kütüphanededir. Alanında yazılmış ve günümüze ulaşmış ilk eser olma özelliği taşıyan nadir eserlerdendir. Kitabın tahkiki Ezher Üniversitesi hocalarından Dr. Abdullah Mahmud Şehhâte tarafından yapılmıştır. Muhakkik tarafından eserin sonuna fihriste eklenmiştir. Türkçe tercümesini Beşir Eryarsoy yapmıştır. İşaret yayınları neşretmiştir. Aynı eserin Ali Özek tarafından tahkiki (giriş kısmı hariç Arapçadır) yapılıp ilmi neşriyat tarafından neşredilen bir baskısı da mevcuttur.

Kitabın yazılış yöntemi ise şöyledir. Kavram veriliyor. Kavramın hangi anlamda kullanıldığı belirtiliyor. Anlam içeriğinin geçtiği ayet mealleri tek tek veriliyor. Örneğin üçüncü kavram olarak verilen "şirk" kavramı üç anlamda kullanılmıştır diyor. Allah'a denk tutarak şirk (Nisa 36), itaatte şirk (İbrahim 22) ve amelde şirk (Kehf 110) olmak şeklinde.

Eserde zikredilen kavramların sayısı bir kısım eserlerde ve sitelerde 185 olarak geçse de orijinal metinde ve Beşir Eryarsoy tercümesi olan Türkçe baskısında 186 kavram vardır.

Müfredat (Kuran Istılahları Sözlüğü), Ragıp El İsfahani, Çıra Yayınları

Kuran kavramlar sözlüğü olarak en fazla ilgi gören ve en sağlam olarak kabul gören eser olarak Müfredat'ı söylersek mübalağa etmemiş oluruz sanırım. Kavramları ele alırken bilgi ve hikmeti harmanlamaya çaba sarf eden müellif, kavramları ele alırken gerçek anlamı(veya bilinen anlamı) ile birlikte mecazına değinip, ilgili ayette ne şekilde geçtiği metin olarak veriliyor. Kavramın türevleri varsa onlara da değiniyor. Kavramı içinde yer aldığı ayet/ler bağlamında örneklendirerek ve deyim içinde kullanarak anlaşılmasını kolaylaştırıyor.

Müfredat'ın Türkçe baskısında dikkatimizi çeken önemli bir hususa değinmek gerekiyor. Mehmet Yolcu ve Abdulbaki Güneş'in tercüme ettiği Türkçe baskıda eserin giriş bölümünde Müfredat ile ilgili önemli birkaç değerlendirme başlığı altında eser ile ilgili kritik yapılıp bir kısım olumsuzluklara işaret ediliyor. Bunlardan birkaç tane olumsuzluk şunlardır. Müellif kimi yerlerde kıraatlere değinmiş fakat kıraatlerin mütavatir ve şaz olanlarını ayırmamıştır. Birkaç tane hadis diye beyan edilen sözün hadis kaynaklarında yer almadığı. Genel olarak mutezileye muhalefet etmesi ile birlikte kimi yerlerde mutezilede etkilendiği görülmektedir. Kuranda geçen pek çok kavramı eserine almadığı ile ilgili eleştiriler almıştır.

Elmalılı Tefsirinde Kurani Terimler Ve Deyimler, Mehmet Yaşar Soyalan, Ağaç Kitabevi Yayınları

Kuran kavramlarını ele alan bu eseri aynı alanda yazılmış diğer eserlerden ayıran temel özellik Kuranda geçen deyimler ile ilgili bir çalışma olmasıdır. Kuranda geçen deyimler ile ilgili telif ya da tercüme eser yok denecek kadar azdır. Bir kısım tefsir usulü kitaplarında konuya değinilmişse de müstakil bir eser neşredilmemiştir. Bu alanda (bildiğimiz kadarı ile) ilk olma özelliği taşıyabilecek bir eserdir.

Kurandaki deyimlerin bilinmesinin önemi, yazılan meallerdeki bir kısım yanlış ve hataların temel sebebini ortadan kaldırma yönü olmasıdır. Meallerin genelinde var olan yanlış ve hataların temelinde Kurandaki deyimlerin anlamlarını Kuranın bütünlüğü bağlamında Kurani anlamı dışında ele alınmasından kaynaklanmaktadır. Şayet Kurandaki deyimler Kurani bağlamda ele alınırsa meallerdeki yanlış ve hatalar en aza indirgenmiş olacaktır.

On altı farklı mealden, yaklaşık on tefsirden ve altı büyük lügat kitabından faydalanılarak kültür dünyamıza kazandırılan eserin yazılış yöntemi şöyledir. Kavram verilip, hangi alimin hangi anlamı verdiği verilip, farklı anlamları var ise belirtiliyor. Alfabetik fihriste şeklinde kavramlar sıralanıyor.

Kuran Kavramları Tefsiri, Ahmet Kalkan, Davud Emre Yayınları

Kuran kavramları ile ilgili yazılmış olan en geniş telif eser olma özelliğini taşıyan bir çalışmadır. 201 kavramı yaklaşık 11000 sayfa ile izah eden ansiklopedik bir çalışmadır. Kuran kavramları üzerine oturum yapan ilim taliplerinin mutlaka istifade etmesi gereken bir eserdir.

Kurandaki Bir Kavramı Müstakil Olarak Ele Alan Bazı Çalışmalar

Kuran okumaları ile ilgili sözlük ve lügatler ile birlikte Kuranda geçen bir kavramı inceleyen müstakil eserlerden istifade ederek kavramların daha iyi anlaşılması sağlanabilir. Bu anlamda müstakil eserler için şu eserlerden istifade edilebilir.

Kur'an'da Bazı Kavramlara Bakış, Ömer Dumlu, Anadolu yayınları

Kur'an'da Cehalet-Cahil-Cahiliyye, Mustafa Akman, Buruc yayınları

Kur'an'da Fitne Kavramı, Hasan Keskin, Rağbet yayınları

Kur'an'da Fitne Olgusu ve Modern Fitne Odakları, Salih Asgar, Hanif yayınları

Kur'an'da Hidayet, Abdullah Cevadi Amuli, İnsan yayınları

Kur'an'da Hikmet Kavramı, Bilal Tan, Pınar yayınları

Kur'an'da İbadet Kavramı, İsmail Karagöz, Şule yayınları

Kur'an'da İhsan ve Muhsin Kavramı, Metin Ocak, İnkılab yayınları

Kur'an'da İnfak, Kollektif, Marmara İlahiyat yayınları

Kur'an'da İnsan, Fevzi Zülaloğlu, Ekin yayınları

Kur'an'da Kalp Kavramının Semantik Analizi, Abdulbaki Güneş, Ahenk yayınları

Kur'an'da Kalp ve Mühürlenmesi, Yener Öztürk, Işık yayınları