Ölümün Aşkla Dansı, Edebiyat, Elif MERT

İçinde aşkı barındırmayan bir film, edebiyat müzik, resim sanatıyla karşılaşmamamız pek az olasılıktır. Hayatın malzemesidir aşk. Portekizli Yazar, José Saramago'nun "Ölüm Bir Varmış Bir Yokmuş" isimli eseri şaşırtıcı bir sonla biter ve her şeyin ötesinde bir aşk hikayesine dönüşecek şekilde yeniden konumlanır. Ölüm meleği, asla ölüm değildir artık. Gelin, birlikte okuyalım bu roman bize neler anlatıyor ve hangi felsefe üzerinden ilerliyor?

"Ölüm Bir Varmış Bir Yokmuş", bir romandan çok daha fazlasıdır; yaşam ve ölümle olan ilişkimizi bize yansıtan felsefi bir öyküdür. İnsanın yaşadığı ülkeyi, hükümetini, kanunlarını, geleneklerini, inançlarını, yaşamını ve ölümünü tüm çıplaklığıyla ortaya koyan bir yapıttır.

Yazar, bu romanda bizi ölümün artık var olmadığı, bilinmeyen bir ülkeye götürüyor. Ancak mutluluk kısa ömürlüdür; çünkü ölüm zamanı gelmiş olmasına rağmen ölmeyecek olan çok sayıda insan sayısı giderek artar ve tüm ailelerde bir ıstırap yaşanır. Bu durumun sonuçları çok büyüktür: Hastaneler, hasta insanlarla dolup taşar, cenaze evleri ve sigorta şirketleri iflas eder, aileler, çok hasta olan; ama ölemeyen yakınlarını sınırlara götürür, kilise ortadan kaybolma tehdidiyle karşı karşıya kalır. Çünkü ölüm olmadan Araf, Cennet ve Cehennem olmaz.

Ancak ölüm yeniden ortaya çıkar ve her şeyin dengesi yeniden sağlanır. Yazar, bu yeniden ortaya çıkışın karakterler ve toplum üzerindeki sonuçlarını araştırır. Aynı zamanda ölümün felsefi ve dini sonuçlarını da sorgular. Altı aylık ölümsüzlükten sonra altmış binden fazla ölmekte olan insan bir bekleme listesindedir. Herkesin bunun önemini anlamasını sağlamak için ölüm yeniden sahneye çıkar. İnsanların mor bir mektup aldıktan sonra bir hafta içinde öleceği konusunda uyarmaya karar verir. Başbakanın piskoposla tartışmaları, filozofların, grafologların toplantıları, siyasi çatışmalar, gözyaşı ve diğer olayların ardından, ölümün bu beklenmedik kararından sonra roman farklı bir seyri takip eder.

Romanı ilk bölümlerinde aşka yer verilmez; yani geleceğin kralının, başbakanının, kilise temsilcilerinin kendi halkını sevdiğini görmüyoruz. Ölümün geri dönüşünün damgasını vurduğu -insanları yeniden öldürmeye başladığı- bu ikinci bölümde aşk en insani boyutuyla karşımıza çıkıyor; çünkü bir çift bu duyguda birleşiyor. Ancak bu sıradan bir vaka değil, gerçek bir insan ile kadın kılığında bir hayaletin paylaştığı bir aşk ve mutluluğu mümkün gören bir kadın olarak dönüşüme uğramış bir ölümdür.

Ölümün "duygusal" hikayesi, belli bir müzisyene gönderilen mor mektuplardan birinin kendisine iade edilmesiyle başlar. Son bölümde ölüm, "öldürmek" zorunda kaldığı adama âşık olur ve âşık olduğu çello sanatçısına tanıdık bir karaktere dönüşür. Ancak bu, yaşayan iki insan arasındaki aşkla ilgili değil, etten kemikten bir adamın ve yavaş yavaş kadına dönüşen ölüm meleğinin aşkıyla ilgilidir.

Sadece öldürmek değil, sevmek isteyen bir ölümle karşılaşır okuyucu. Daha doğrusu, konuşacak kimsesi olmadığı için neredeyse hiç konuşmayan, çünkü sürekli ona eşlik eden tek kişi tırpanıydı. Onun en ufak hareketlerine her zaman şahit olan, duvara yaslanmış bir tırpan. Ölüm, çello sanatçısının bekar olduğunu ve köpeğiyle yaşadığını öğrenmek için uykusunda evine girer. Çello sanatçısının köpeğine duyduğu merhamet, müzikle bütünleşen ve mutluluk duygusuyla dolu bu sade yaşam, ölümün kararını yeniden gözden geçirmesine neden olur. Aslında ilk kez bu kararı veriyordu: Ölmemeliydi. Bu tavrıyla kendini tanımıyor; tırpan bile onun dönüşümünü fark ediyordu.

Onun aşık bir kadına dönüşmesi bu tavizsiz tavrını değiştirir. Ölüm kayıtlarına göre çello sanatçısı 49 yaşında. Karşısında ne güzel ne çirkin denilmeyecek, birkaç beyaz saçlı sıradan bir adam görür. Johann Sebastian Bach'ın notalarının; neşenin, insanlar arasındaki birliğin, dostluğun ve aşkın anahtarı olduğunu görünce; işte o zaman dönüşür. Öyle görünüyor ki, doğmakta olan aşk mucizesi, onda öngörülemeyen ve inanılmaz bir başkalaşıma neden olur.

Parası yoktu, yakışıklı bir adam değildi, utangaçtı, hayvanları seviyordu ve hayatın yüzeysel şeylerini dert etmeden yaşıyordu. Ölüm; hassasiyet, sevgi, ilgi, hümanizm arıyordu; dünyanın onu anlaması için bir şeyler yapmak istiyordu. Çello sanatçısı da kendisiyle dalga geçiyor gibi görünen ölüme âşık olmuştu; bu tamamen görünürde bir alay konusuydu ve aynı zamanda baştan çıkarmanın romantik başlangıçlarının bir parçasıydı. Yazar, bir araç olarak alegoriye yöneliyor ve romanda alegoriyi ölümün kişileştirilmesi olarak görüyoruz. Kahramanların duygularına rağmen birbirlerini öldürdüğü yer aşk, yeryüzünde tamamen mümkün olan bir mutluluk unsuru olabilir ve olmalıdır.

Yazarın eserinde aşk, kişinin özgürlüğünü korumanın bir yolu olarak, sinirlilik, ürperme, kişinin diğerine karşı ne hissettiğini tanımayı reddetme gibi klasik öncülleri korur; oysa gerçekte kişi aşktan etkilenir. Bu duygu bu özgürlükten kurtulmak ister; Aşk duygusunun başlangıcı, sevilen kişinin fiziğinin yanı sıra onu ilgilendiren her şeyin çekiciliğini de korur.

Prensipte ölüm, toplumda bir tabu ve yalnızca kaçınılmaz olarak olumsuz bir unsur olabilir. Bu, deneme yazamadığı için kurgu yazdığını söyleyen yazarın aynısıdır. Ve orada, hayal gücü uçup gider. Romanın sonu, başından itibaren aynı cümleyi sunar, ancak öncesinde ciddi ve derin bir karar anı gelir; ölüm mor mektubu yani ölüm mektubunu yakacaktır:

Hiç kül kalmadı. Ölüm yatağa döndü, adama sarıldı hiç uyumazdı ama bu kez ne olduğunu anlamadan uyku göz kapaklarını yavaşça örttü. Ertesi gün kimse ölmedi. (Sayfa 204)

Aşk, hayatın baş karakteridir. Hz. Mevlâna aşkı tanımlamaya çalışmış ve yüzlerce aşk tanımı yapmıştır. Çünkü insanın diğer tecrübeleri gibi, aşk da doğrudan doğruya yaşanıp anlaşılan bir tecrübedir. Kâinatta bu küçük insanın kalbinde koskoca alem kadar aşkın yeri vardır. Ölüm, aşkın gölgesinde edeple bekler. Aşk, bize ölümsüzlüğü çağrıştırır ve faniliğin kıskacından bir süreliğine kurtarır.

Ölüm Bir Varmış Bir Yokmuş
José Saramago
Çev: Mustafa Necati Kutlu
Kırmızı Kedi Yayıncılık
204 sayfa