Yazınsal Bir Tür Olarak; Kısa Öykü, Edebiyat, Enes CAN

Roman türünün tarihsel değişim ve dönüşümü iki yüz yıllık bir zaman dilimini kapsarken, kısa öykünün tarihçesi oldukça uzundur (Bates, 2013). Yazınsal bir tür olarak öykünün ne zaman ortaya çıktığıyla ilgili birçok tartışma olsa da bazı yazarlar, kısa öykü türünün sanatsal bir değer olarak bu yüzyılın bir ürünü olarak kabul etmektedirler. Ancak insanlık tarihi kadar eski bir konu alanı olan anlatıcılığının, sözlü aktarım vasıtasıyla büyük değişimler gösterdiği bilinmektedir. Efsaneler, destanlar, kıssalar, deyişler v.b türlerin, hikâye edici dilinin varlığı bu türün temelde ne kadar eskiye dayandığının birer delilidir.

Bu bağlamda bugünkü haliyle kısa öykünün tarihçesine, tanımına ve temsilcilerinin yetkin eserleriyle irdeleyerek, karşılaştırarak inceleyen bu eser, okuyucuya geniş bilgi birikimi sağlamaktadır. Yazarın bu alanda derinlemesine yaptığı araştırma, bu alandaki okumalarının ne kadar geniş olduğu konusunu gözler önüne sermektedir.

H. E. Bates

Yazar hakkında dilimizde yapılan aramalarda bir bilgiye ulaşamamak beni oldukça üzdü. Çeviri kitabı olmasına rağmen yazarın alana hâkim okumaları ve sahip olduğu sağlam bir dil anlatım yetkinliğine rağmen, dilimize çevrilen tek bir kitabının olması düşündürücü. H.E. Bates olarak bilinen Herbert Ernest Bates (16 Mayıs 1905 - 29 Ocak 1974), bir İngiliz yazardır. En iyi bilinen eserleri; Lydia'ya Aşk, Mayısın Sevgili Tomurcukları ve Amcam Silas gibi eserlerdir (https://en.wikipedia.org/wiki/H._E._Bates, 2022). Bates, edebiyat hayatına çok küçük yaşlarda başlamış ve uzun denilebilecek hayatında 21 roman, neredeyse 100 bulan kısa öyküler ve onlarca deneme ve çocuk öyküleri sığdırmıştır. Ayrıca alan dışı verdiği kitaplarla verimli ve üretken bir yazar olduğunu göstermiştir. Dilimize çevrilen bu tek kitabının orijinal adı 'Modern Kısa Öykü' kitabıdır.

Modern Kısa Öykü

Kitap on bölümden oluşuyor. Birinci ve ikinci bölüm, kısa öykünün geçmişine dair genel bir bakışı ele alıyor. Modern öykünün başlangıcını Gogol ve Poe'ye dayandıran yazar, İngiliz ve Amerikan edebiyatına olan hâkimiyetinin de etkisiyle, bu ülkelerdeki yazarların eserlerini daha çok irdeleyerek karşılaştırıyor. Ayrıca Çehov, Maupassant, Tolstoy, Wells, Kipling, Katherine Mansfield ve Coppard gibi yazarlar en çok değindiği ve ele aldığı yazarlardır.

Kısa öyküyle ilgili tanımları irdeleyen yazar, son otuz yılda kısa öykünün betimsel olmaktan çok, dramatik öğeler taşıdığını ve sinematik etkilere daha yakın olduğunu öngörmektedir (Bates, 2013, s. 13). Kısa öykünün babası olarak anılan Poe, 'tüm komposizyonlar içinde, gerek doğrudan gerek dolaylı bir biçimde, daha önceden tasarlanmış tek bir sözcük bile öyküde bulunmamalıdır' diye üzerinde durduğu konuyu Çehov, 'bir öykünün başlangıcı ve sonu olmamalıdır.' diyerek açıklamıştır' (Bates, 2013, s. 9). Yazar, birbirinin çağdaşı sayılan Gogol ve Poe üzerinde özellikle durmuş ve modern öykünün iki büyük ustasını çeşitli yönlerden karşılaştırmıştır. '' Ne kadar ustaca gizlenmiş olursa olsun, atmosfer ve keskinlik, kısa öykü sanatının iki önemli unsurudur ve bunların Poe'nun en önemli uzmanlık alanı olması da dikkate değerdir. Poe kısa öyküye, daha üstünü asla edilemeyen teknik kusursuzluk kazandırmasaydı, bu büyük değişim asla gerçekleşmezdi.'' (Bates, 2013, s. 22-23).

Yazar geniş bir okuma disiplinine sahip olduğunu, kitabın bütününde ele aldığı yazar eser karşılaştırmaları ve incelemeleriyle kendini gösteriyor. 'Fransa'nın Balzac'ı vardı; Amerika'nın Poe'su, Rusya'nın Gogol ve Turgenyev'i…' (Bates, 2013, s. 24). 'Maupasant, okuyucuyu uyutup onu dalgın olduğu ilk anda yakalayıveriyor. Ancak bu tıpkı salon oyunlarında olduğu gibi bir kereye mahsus yapılacak bir şey. Bir kişiyi iki kere aldatamazsınız' (Bates, 2013, s. 45). 'Amerikan yazınının en seçkin kısa öykülerini yazan Stephen Crane'in dehası tamamen sezgiseldi. Yazdığı birkaç düzine öyküyle Crane, zamanının, aslında tüm zamanların kısa öyküsünü şiirsel bir ironiyle tanıştırdı. Crane yapay olarak birbiriyle karıştırılmış durumların yerine ilk elden aktarılan yaşamı koyan yazarların öncüsüydü. Amerikan kısa öyküsünün bu döneminde Crane ile karşılaştırılabilecek bir yazar çıkmamıştı' (Bates, 2013, s. 48-53).

Yazar Çehov ve Maupassant'a ayrı bir bölüm açmış, 1850 ve sonrası için çağdaş sayılan bu iki yazarı, kısa öykünün iki temel dayanak noktası olarak saymıştır. Ortak yönleri ve tamamen ayrılan yönleriyle edebiyatta sonradan gelen öykücülerin tümünde Çehovcu ya da Maupassantçı anlayışın izlerinin görüleceğini öngörmektedir. 'Bence Maupassant'a göre Çehov, her zaman için az bir farkla da olsa daha ileri ve daha zor bir yazardır. Maupassant, Çehov'a göre daha doğrudandır ve Çehov'da bulunan karmaşık ve üzeri örtülü bir anlam örgüsü yoktur' (Bates, 2013, s. 55).

İngiliz ve Amerikan yazın hayatının yanında, Rus edebiyatı da yazarın üzerinde en çok durduğu diğer alan olmuştur. ''Tolstoy bana göre, dünyanın en iyi öyküsü olarak tanımlanan 'İvan İliç'in Ölümü'nden daha iyi bir öykü yazamayan Çehov ve Maupassant'ın en iyi standartlarını geçmiştir'' (Bates, 2013, s. 75). Yazar İngiliz edebiyatında Wells ve Kipling Üzerinde ayrıca durmaktadır.

Kitap ele aldığı yazar ve eser incelemeleriyle tek başına kaynakça olabilecek yetkinlikte bir eser. Bu bağlamda diğer yazarlar hakkında ele aldığı değerlendirmelerin tümünü kitap değerlendirmesinde yer alamayacak kadar uzun ve üzerinde ayrıca durulması gereken başlıklardır. Yine de öykü okumalarında farklı arayışlar arayan ve ya okuma listesinde listesine almak isteyenler için, kitapta ismi özellikle geçen yazarların bir kısmını sıralıyorum:

''Jane Austen, Samuel Butler, Hall Caine, Thomas Carlyle, John Clare, A.E Coppard, Stephan Crane, Anton Çehov, Charles Dickens, George Gissing, Nicolai Gogol, John Hadfield, Ernest Hemingway, O. Henry, Rudyard Kipling, Katherine Mansfield, Guy de Maupassant, Edgar Allan Poe, Marcel Proust, Tolstoy, H.G. Wells, Virgin,a Wolf''.

Kısa Öykü Yazınsal Bir Tür Olarak

H.E. Bates

Çeviren: Gökçen Ezber

Bilge Kültür Sanat Yayınları

2. Basım, 2013

176 Sayfa