15 Maddede Fuat Sezgin, Kara Tahta, Bilal CAN

1. 24 Ekim 1924 tarihinde Bitlis'te doğdu. Erzurum'da ortaokul ve liseyi okuyup mühendis olmak için İstanbul'a gitti. İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü'nde Alman Şarkiyatçı Helmut Ritter tarafından verilen bir seminere katıldıktan sonra mühendis olmaktan vazgeçip Ritter'in derslerine katılmak için Şarkiyatçılık Enstitüsüne kayıt yaptırır.

2. İkinci Dünya Savaşı başlarında Alman ordusunun Bulgaristan'a kadar ilerlemesi neticesinde okullarda öğrenime ara verilmiş, öğrenciler evlerine gönderilmiştir. Ritter bu durumda öğrencilerinin boş kalmaması için Arapça öğrenmelerini tavsiye etmiştir, Fuat Sezgin, günde 17 saat çalışarak 6 ay içerisinde Arapça'yı öğrenmiştir. Altı ayın sonunda Taberi tefsirini Arapça bir gazete okur gibi okuyacak bir seviyeye gelmiştir. Dil öğrenmede büyük bir yeteneğe sahip olan Fuat Sezgin, beş dile aynı anda başlayarak her yıl yeni bir dil öğrenmeye gayret etmiştir. Bu hususta şu anısını paylaşır:

"Ritter'le çalışmaya başladım. Çok zor bir adamdı. Çalışmaya başladıktan bir iki gün sonra bana: "Fuat! Günde kaç saat çalışıyorsun?" diye sordu. "13-14 saat çalışıyorum" dedim. O zaman bana: "Bu çalışmayla âlim olamazsın. Eğer âlim olmak istiyorsan bu miktarı artıracaksın. Benim hocam (Eilhard) Wiedemann günde 24 saat çalışırdı. Gün daha uzun olsaydı daha çok çalışırdı" dedi. Ben bu konuşmadan sonra çalışma saatlerimi yavaş yavaş artırdım. 17 saate kadar çıkardım. Uzun zaman böyle devam ettim. Son senelerde, malum, artık yaşlanınca çalışma tempomu biraz yavaşlattım."

3. 1947 yılında Bedi' ilminin[1] tekamülü tezini Helmut Ritter danışmanlığında Mecaz'ul Kur'an tefsiri hakkında ikinci bir tez daha hazırlayarak tamamlamıştır.1960 yılında Türkiye'deki askeri darbe neticesinde meşhur 147'likler listesinde ismi geçmektedir. 147 akademisyenin görevden alındığına dair haberi sabah Süleymaniye Kütüphanesi'ne gitmek üzere olduğu süreçte okur. Fakat çalışmasını aksatmamak için yine Süleymaniye Kütüphanesine önceden yaptığı gibi aynı tempoda devam eder. Çalışmalarına devam edemeyeceğini anladığında Frankfurt Üniversitesi'nde araştırma ve öğretim faaliyetlerine devam eder.

4. 1960 yılında Cabir İbn Hayvân konusunda ikinci doktora tezini Frankfurt Üniversitesi'nde yazar 1 yıl sonra profesör unvanı alır.

5. Bilim Tarihi Sohbetleri'nde[2] Sefer Turan unları aktarır: "Hocanın en büyük arzusu "benim milletim dediği Müslümanların Batı karşısındaki aşağılık kompleksinden kurtulması, bunun karşılığında Batılılıların da Müslümanların bilime katkılarını görerek "üstünlük" duygusundan uzaklaşması. Çünkü Fuat Sezgin Hoca bilimlerin, insanlığın ortak malı olduğunu savunuyor ve bunu ispat ediyor. Genç kuşağın da bu önemli bilginin farkında olarak kendini yetiştirmesi, bilgiye, eğitime önem vermesi onun en büyük arzusu".

6. Fuat Sezgin, uluslararası alanda bilinen bir isim olsa da bu coğrafyaya sıkı sıkıya bağlı bir bilim insanıdır. Ülkesine gönül bağlarıyla sımsıkı bağlı olan Sezgi'nin 24 Mayıs 2008 tarihinde açılışını dönemim Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan'ın yaptığı Gülhane Parkı'ndaki İstanbul İslam, Bilim ve Teknoloji Müzesi'ni kurması "milletime borcum" ifadesinin bir yansımasıdır.

7.1961 yılından vefatına kadar Almanya'da yaşayan Sezgin hem bilim dünyası hem de Alman devleti tarafından itibar görse de Alman vatandaşı olmayıp Türk vatandaşı olarak kalmayı devam ettirmiştir.

8. 2019 yılı Türkiye'de "Fuat Sezgin" yılı olarak ilan edilmiş, adına birçok program yapılmasının yanında hatıra para ve pul basılmıştır. Bununla birlikte birçok alanda önemli ödüller alan Sezgin'in aldığı ödüller:

• Kral Faysal Ödülü 1978 (İslami Çalışmalar Ödülü – Alandaki ilk ödül)
• Frankfurt am main Goethe Plaketi – 1980
• Almanya 1. Derece Fedaral Cumhuriyet Liyakat Nişanı – 1982
• Almanya Üstün Hizmet Madalyası - 2001
• İran İslami Bilimler Kitap Ödülü – 2004
• Hessen Kültür Ödülü – 2009
• C. Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü – 2013

9. Süryanice, İbranice, Latince, Arapça, Almanca dâhil toplamda 27 dil bildiği ifade edilir.

10. "Hayatımın belki de en mühim hadiselerinden biri, hayatımdaki talihli bir tesadüf" diyerek bahsettiği eşi, bir şarkiyatçı olan Dr. Ursula Sezgin ile evli olup Hilal isminde bir çocukları vardır.

11. 60 yılı aşkın çalışması ve bitmez, tükenmez azmiyle rol model olmuş Prof. Dr. Fuat Sezgin'in en önemli eseri Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS) isimli 17 ciltlik eseridir. Bu eserin içeriği şu şekildedir:

• Cilt 1, Leiden 1967: Kur'an bilimleri, hadis, tarih, fıkıh, kelam ve tasavvuf. (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 2, Leiden 1975: Edebiyat / Şiir (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 3, Leiden 1970: Tıp, Farmakoloji, Zooloji, Veterinerlik (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 4, Leiden 1971: Simya, Kimya, Botanik, Ziraat (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 5, Leiden 1974: Matematik (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 6, Leiden 1978: Astronomi (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 7, Leiden 1979: Astroloji, Meteoroloji ve ilgili bilimler (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 8, Leiden 1982: Leksikografi (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 9, Leiden 1984: Gramer (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)
• Cilt 10, Frankfurt 2000: İslam'da matematiksel coğrafya ve haritacılık ve bu bilimlerin Avrupa'da devamı
• Cilt 11, Frankfurt 2000: İslam'da matematiksel coğrafya ve haritacılık ve bu bilimlerin Avrupa'da devamı
• Cilt 12, Frankfurt 2000: İslam'da matematiksel coğrafya ve haritacılık ve bu bilimlerin Avrupa'da devamı, haritaları içeren ve 430/1038 yılına kadar konuları içeren devasa bir eserdir. Ayrıca;

• İslam'da Bilim ve Teknik 5 cilt
• İslam Uygarlığında Astronomi
• İslam Uygarlığında Mimari, Geometri, Fizik, Kimya, Tıp
• Katip Çelebi'nin Esas Kitabi Cihannüma'sı ve Coğrafya Tarihindeki Yeri
• Amerika Kıtasının Müslüman Denizciler Tarafından Kolomb Öncesi Keşfi ve Piri Reis
• İstanbul İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi (Arapça)
• Piri Reis / The Pre-Columbian Discovery of the American Continent By Muslim Seafarers (derleyici:Fuat Sezgin)
• İslam Bilim Tarihi Üzerine Konferanslar
• 1984 Yılından 2011 Yılına Kadar Arap-İslam Bilimleri Tarihi Enstitüsü Yayınlarına Yazılan Avrupa Dillerindeki Önsözler
• İslam Düşüncesinin İlahi Tarafı (Muhammed El Behi ile birlikte)
• Buhari'nin Kaynakları
• Bilim Tarihi Sohbetleri
• Tanınmayan Büyük Çağ

Bu eserlerle birlikte İslam bilimler tarihinde eşsiz bir yere sahip olan bir diğer çalışması ise Coğrafya, Avrupalı seyyahların Seyahatnameleri, Matematik ve Astronomi, Tıp, Felsefe, Müzik, Nümizmatik, Tarih yazımcılığı ve bilimler tasnifi ve diğer konularda yazılmış orijinal eserlerin tıpkıbasımlarını ve bu konuda araştırmalar yapmış olan batılı bilim adamlarının çalışmalarının yeniden basımlarını içeren seriler halinde 1300 cilt civarındaki yayınları mevcuttur.

12. İnsanlık tarihinin başlangıcından bugüne değin sahasında yazılan en kapsamlı eser olan Arap-İslam Bilim Tarihi isimli esere niyetlendiğinde hocası tarafından "bu dünyada hiç kimse yapamaz. Bırak bu işi; boşuna kendini yorma" şeklinde karşılık bulsa da bu azminden vazgeçmeyen Sezgin, kitabın ilk cildi yayınlandıktan sonra hocasına gönderir. Aldığı cevap ise şevkini arttırmıştır: "şimdiye kadar böylesini hiç kimse yapmadı. Senden başka da hiç kimse yapamayacak. Tebrik ederim". 17 cildini tamamlanmış bu eser, ona göre devam edecek bir eserdir. 18. Cildini hazırlarken ömrü vefa etmemiştir. Ömrüne sığdırdığı onca eserle birlikte ayrıca bir çok kuruluşun kurulmasına da katkı sağlamıştır:

• 1982 yılında Frankfurt Goethe Üniversitesi'ne bağlı Arap-İslam Bilimler Tarihi Enstitüsü'nü kurmuştur.
• 1983'te Frankurt'ta 800'den fazla objenin sergilendiği Arap-İslam Bilimler Tarihi Enstitüsü Müzesi'ni kurmuştur.
• 45 bin ciltlik kitap, 10 bine yakın mikrofilm arşiviyle bilimler tarihi sahasında dünyada tek olma özelliğine sahip koleksiyon bir kütüphaneyi kendi imkânlarıyla kurmuştur.
• 2008 yılında İstanbul İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi'ni kurmuştur.
• 2010 yılında Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı'nın kuruluşuna öncülük etmiştir.
• 2013 yılında Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi bünyesinde faaliyet gösteren Bilim Tarihi bölümünün kurulmasını sağlamıştır.
• 2013 yılında FSMVÜ bünyesinde Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Enstitüsü'nün kuruluşunu sağlamıştır.
• 2015 yılında Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı Yayınevi'nin kuruluşuna öncülük etmiştir.

13. Fizikçi Eilhard Wiedemann'ın 1900-1928 yılları arasında yapmış olduğu İslam bilim aletlerinin modellerinden esinlenerek kendisi de bir modelleme çalışması başlattı ve 800'ü aşkın bir sayıya ulaşarak Frankfurt'ta İslam Bilim Tarihi Müzesini açtı. Bu müzenin yanında da yine sayısı binleri bulan ve binbir meşakkatle topladığı kitaplar için bir de kütüphane kurmuştur. Fuat Sezgin, açtığı bu müze ve kütüphanenin benzerini Türkiye'ye de taşımış, bu gün Gülhane Parkı'ndaki müze ve kütüphane bunun bir sonucudur. Açılan bu müzenin ve kütüphanenin faaliyetlerinin desteklenmesi amacıyla da 2010 yılında Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı kurulmuştur.

14. Kıtalar arası bir kitap seyyahı olan Sezgin 300 bin yazma eseri yerinde inceleyerek büyük bir birikime sahip olmuş, edindiği kitaplarla belki de hiçbir kütüphanenin sahip olamayacağı nadir kitaplara sahip olmuştur. 2017 yılında 30 yıldır kendi çabasıyla ve Kuveyt hükümetinin desteği ile oluşturulmuş kütüphaneyi Gülhane'de kurulacak kütüphaneye getirtme kararı Almanya'da büyük tartışmalara sebep olmuştur. Sarı ve beyaz etiketlerle etiketlettirdiği kitapların ( sarı etiketler Frankfurt Üniversitesi'nin parasıyla alınanlar – 15 bin kitap, beyaz etiketler kendi parasıyla aldığı kitaplardı – 45 bin kitap) sayısı toplamda 60 bin civarındadır. Bu kitaplara ek olarak 30 bin eserin bulunduğu 1500 – 2000 civarında nadir eserleri kaydedildiği mikrofilmler vardır. Kitaplarını Türkiye'ye taşıma serüveni büyük bir çaba gerektirir. Bunun için 10 kişilik bir öğrenci destek sağlar, ilk 20 bin kitap normal gümrük işlemleri ile kargo yoluyla Türkiye'ye ulaşır fakat daha sonraki gönderiler, enstitüdeki bazı hocaların Fuat Sezgin hocayı üniversiteye şikâyet ederek, hocanın enstitüden kitaplarını kaçırdığı iddiası nedeniyle engellenir, hava alanında Fuat Sezgin'e ait 15 bin kitaba el konulur. Halihazırda süren soruşturma ve mahkemeler nedeniyle Almanya'daki kitaplarının üçte biri kadar İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı Kütüphanesi'ne yerleştirilmiştir. Fuat Sezgin, kütüphaneyi genişletmek adına Vakıf bünyesince 3 bin kitap, Sezgin'in kitabevlerini dolaşıp tek tek seçerek aldığı 6 bin kitap ile toplamda 30 bin kitapla araştırmacıların, okuyucuların hizmetine sunulmuştur. Sezgin'in sadece bu kütüphane macerası bile başlı başına büyük bir olay olarak değerlendirilebilir. Bin bir meşakkatle hazırlanan hem müze, hem kütüphane hem de kendi adıyla anılan Vakıf'ın tüm okuması bir "vatana borcum" şeklinde yansır Fuat Sezgin'e.

15. 30 Haziran 2018 tarihinde 93 yaşında iken vefat eden Fuat Sezgin, Gülhane Parkı içerisinde bulunan, İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi, Prof. Dr. Fuat Sezgin ve Dr. Ursula Sezgin Bilimler Tarihi Kütüphanesi'nin önünde kendisi için hazırlanan yere defnedildi.

[1] Edebî sanatlarla örülü ifadenin lafız bakımından kusursuz, mâna bakımdan mâkul ve aynı zamanda bir âhenge sahip olmasının usul ve kaidelerini inceleyen ilim demektir. Ayrıntılı bilgi için bknz: TDV İslam Ansiklopedisi

[2] Bilim Tarihi Sohbetleri, Sefer Turan, Timaş Yayınları, İstanbul, 2024