Roman Değerlendirme Yazısı Nasıl Olmalıdır?, Düşünce, Tuba YAVUZ

Roman Türk ve dünya edebiyatının en çok okunan türlerindendir. Edebiyatımızda Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat ile başlayan bu tür, dönemin edebi yaklaşımlarına, şartlarına ve elbette yazarların üslubuna, bakış açılarına göre farklıklar göstererek günümüze ulaşmıştır. Bir romanı okuyup değerlendirme yazısı yazmadan evvel yazımızda nasıl bir yol haritası kullanacağımızı belirlememiz gerekir. Roman değerlendirme yazıları kuramsal ya da bağımsız olarak yapılabilir. Bu yazımızda bağımsız bir roman inceleme yazısı nasıl olmalıdır meselesini inceleyeceğiz.

Roman değerlendirme metni yazacak kişinin üç aşamalı olarak planlama yapması gerekir. Romanı okumadan evvel, okuma esnasında ve yazıyı yazma aşamasında yapılacaklarının neler olduğundan bahsedelim.

Okumadan Evvel Yapılacak Hazırlıklar

Ana hatları belirlemek

Roman değerlendirme yazısı yazacaksak eseri dümdüz okuyamayız. İyi bir yazı için planlamamız eseri okumadan önce başlar. Okurken hangi noktalara dikkat edeceğimizi bilmemiz gerekir. Yazacağımız yazının başlıklarını, eserde arayacağımız özellikleri önceden tespit etmeliyiz. Romandaki alt metinleri, yazarın kullandığı farklı bağlamları, dil oyunları, mekân ve kişi tasvirleri, diyalogların nasıl örüldüğü, karakter tahlilleri, zamanlar arası geçişin nasıl yapıldığı gibi hangi temeller üzerine yazımızı inşa edeceğimizi maddelendirmeliyiz. Bahsedeceğimiz teknikleri eserde yakalayabilmemiz için mutlaka bu noktaları göz önünde bulundurmalıyız okumaya başlamadan evvel.

Yazarı tanımak

Eğer kuramsal değil de genel bir roman değerlendirmesi yazacaksak romanı okumadan önce yapılacaklar arasında yazarı tanımak da önemlidir. Yazarın diğer eserleri, hayata ve sanata karşı yaklaşımı, edebiyat birikimi de yazacağımız değerlendirme için önemlidir. Hatta mümkünse diğer eserleri de okunmalıdır ki eserleri arasındaki bağ kurulabilsin. Nehir roman ya da seri roman şeklinde yazılan romanların zaten bütüncül bir bakışla değerlendirilmesi gerekeceğinden tüm serinin okunması gerekir.

Bazı romancılar eserleri arasında göndermeler yapabiliyor. Mesela bir romanında geçen kişiyi, mekânı diğerinde de kullanıyor. Ya da farklı bağlantılarla okurun bunu yakalayıp yakalayamayacağını anlamak istiyor. Bu tür göndermelerin olduğu romanda okura kılavuz olmak bağlamında yazarın diğer eserlerinin de bilinmesi daha da önemli hale geliyor.

Romanın Yazıldığı Dönemi Anlamak

Roman değerlendirmesi yaparken ele alacağımız eserin hangi çağda yazıldığını bilmek, o çağın edebiyat yönelimlerinden okura bahsetmek ve bu yönelimler içinde incelediğimiz eserin nerede durduğunu tespit etmek önemlidir. Her dönem edebiyat yaklaşımları, yazarların işledikleri konular, kullanılan teknikler farklılaşır. Edebiyat hayatın aynasıdır bu bakımdan eserin yazıldığı dönemi bilmek eseri anlamak için en mim noktalardandır.

Roman Tekniklerini Bilmek

Kuramsal bir değerlendirme yazmasak bile bir roman incelemesi için öncelikle romanda kullanılan teknikleri bilmek gerekir. Bu tekniklerin hangilerini ne kadar ve nasıl kullanmış yazar, bunun tespiti romanın edebi değerini de ortaya koymak bakımından mühimdir. Özellikle bazı yönelimler dönemin edebiyat akımlarına has tavırlardır. Post modern bir eserdeki yöntemler ile klasik bir romandaki yöntemler bambaşkadır. Bir değerlendirme yazısı için en mühim nokta da bu kısımdır. Neticede roman kurgusal bir metindir ve yazarın bu kurguyu oluştururken başvurduğu yöntemlerin bütünü onun üslubudur. Bu bağlamda bir değerlendirme yazısı için genel hatlarıyla şu yöntemlerin nasıl kullanıldığına bakılmalıdır:

1.Anlatıcı: Romanda yazar müşahit anlatıcı, tanrısal anlatıcı ya da kahraman anlatıcı gibi farklı anlatıcıları kullanabilir. Bir değerlendirme yazısında romanın hangi anlatıcı ile yazıldığını eğer çoklu bir anlatıcı varsa nerede nasıl bir anlatıcı kullanıldığına değinmek gerekir.

2.Dialoglar: Diyalogların nasıl kurulduğu, doğal konuşmalara uygun olup olmadığı, dedi, demiş gibi tekrara çok düşülüp düşülmediği gibi noktalara bakılabilir.

3.Tasvirler: her yazarın dili kullanma biçimi farklıdır. Romanda yapılan tasvirlere bakarken sanatlı mı daha gerçekçi tasvirler mi yapılmış, okura bu tasvirler nasıl hizmet etmiş gibi yönlerden tasvirler incelenebilir.

4.Tahliller: Karakterlerin psikolojik tahlilleri yapılmış mı, derinlikli kişiler oluşturulmuş mu, tahlillerin uzunluğu gibi noktalara bakılabilir.

5.Metinler arasılık: Özellikle post modern yazarların tercih ettiği bir yöntem olarak karşımıza çıkan metinler arasılık bir romanda kullanılmışsa hangi metinlerle nasıl bir kurmaca oluşturulmuş onun da değerlendirme yazılarında tespit edilmesi gerekir.

6.Geriye dönüş, zamanlar arası geçiş: Roman yazarları bazen kısa bir zaman dilimini kurgularken bazen de uzun zaman dilimlerini anlatırlar. Böyle metinlerde geriye dönüşler zamanlarda sıçramalar yapabilirler. Bu tür romanların değerlendirilmesinde zaman geçişlerinin nasıl yapıldığı da anlatılmalıdır.

7.Post modern anlatı teknikleri: günümüz romanlarında sıklıkla kullanılan post modern anlatı teknikleri olarak bilinç akışı, iç diyalog, iç monolog, pastiş, parodi, ironi, üst kurmaca gibi yöntemler romanda geçiyorsa bunları tespit etmek, ne kadar kullanıldığını, nerelerde yazarın bu yöntemlere başvurduğunu okura göstermek gerekir.

Romanı Okurken Yapılacaklar

İyi bir roman değerlendirme yazısı için önceden yapılan hazırlıklar bana kalırsa en mühim hazırlıklardır. Ön planlamamızı yaptıktan sonra romanı okumaya başlayabiliriz. Eseri okurken mutlaka notlar alacağımızdan değerlendirme için yapılan okumalar keyfi okumalardan daha farklı bir ortam gerektiriyor elbette. Keyfi bir roman okumasında elinizde kitabınızın olması kâfidir. Metroda, bir banka kuyruğunda ya da imkân bulduğunuz pek çok yerde kitap okuyabilirsiniz. Fakat değerlendirme yazısı yazacağınız romanı okurken mutlaka not alarak okuma yapanız gerekecektir. Bu bakımdan romanın yanında hazırda kâğıt, kalem olmalıdır. Altını çizmek konusunda hassasiyetiniz yoksa sayfaların altını çizip not tutabilirsiniz. Ama kitabın zarar görmemesi için ayrı bir yere sayfa numaraları ile notlar alınabilir.

Aldığımız notları romanı değerlendireceğimiz başlıklara göre alabiliriz. Örneğin diyalog tekniği diye attığımız başlığın altına o tekniklerin geçtiği sayfaları ve nasıl kullanıldığını not alabiliriz. Bu şekilde başlık başlık not alarak yapılan okumalardın sonunda yazıyı toparlamak çok daha kolay olacaktır. Bunun dışında farklı not alma teknikleri de vardır elbette ve bize en yakın olan teknikle okumamızı yapabiliriz.

Bazen okuduğumuz romanlarda hiç hesapta olmayan farklı bir yöntemle ya da üslupla karşılaşabiliriz. Kendi başlıklarımızda olmayan bu yeni tavrı da hemen yakalayıp nota dâhil etmek gerekir.

Romanı Okuduktan Sonra Yazma Aşaması

İyi bir roman değerlendirme yazısı romanın edebi değerini ortaya koymak, okurlara tanıtmak, okuyacak olanlara da kılavuz olmak gibi hedefleri amaçlar. Bu bakımdan meşakkatli ön çalışmalardan sonra yaptığımız okuma ve aldığımız notları sistemli bir şekilde yazıya dökmek gerekir. Her yazıda olduğu gibi roman inceleme yazılarında da bir plan dâhilinde gitmemiz gerekir. Aldığımız notları başlıklar halinde tasnif ettikten sonra yazımızın planlamasına göre yazabiliriz. Sonuç itibariyle yaptığımız ön çalışmalar ve okurken aldığımız notları yazıya geçirdiğimizde oluşan metnimizde neler olmalıdır.

1.Romanın yazıldığı dönem ile ilgili genel bir zihniyet anlatımı olmalıdır.

2.Yazarın diğer eserleri ve bu incelenen eseri arasında varsa bağ olmalıdır

3.Eserdeki kişilerin özellikleri, nasıl anlatıldığı kişililerin hangi yöntemlerle tasvir ve tahlil edildiği aktarılmalıdır.

4.Eserde geçen gerçek ya da kurmaca mekânlar, iç ve dış betimlemeler.

5.Romanın olay akışı

6.Yazarın kullandığı yöntem ve teknikler örneklerle anlatılmalıdır.

7.Yazarın incelediğimiz romanının çağdaşları açısından edebiyata kattıkları, benzerlikleri ve farklılıkları nelerdir bunlara değinilmelidir.

8.Eserin teknik kusurları varsa objektif olarak örneklenerek aktarılmalıdır.

9.Yazarın dili kullanma biçimi, dil oyunları, kelime seçimleri örnekleri ile anlatılmalıdır.

İyi bir orman inceleme yazısı nasıl olmalıdır meselesinden bahsediyorsak iyi bir roman inceleme yazısında neler olmamalıdır onu söylemek icap eder.

1.Roman inceleme, değerlendirme yazıları roman özeti değildir.

2.Roman inceleme yazıları kişisel zevklerimizle şekillendirilemez

3.Roman değerlendirme yazılarını sadece birini övmek ya da sadece bir yazarı yermek maksatlı yazamayız.

Roman değerlendirme yazısı yazmak için edebi birikim gerekir. En azından edebiyatımızda romanın geçmişten günümüze geçirdiği aşamaları ve teknikleri bilmeden hakkıyla bir değerlendirme yapmak güç olacaktır.

Yukarıda genel hatlarıyla bahsettiğimiz başlıklar doğrultusunda yazılan bir roman inceleme yazısı eserin güçlü ve zayıf yönlerini de ortaya koyacağından hem yazara hem de okura katkı sağlayacaktır. Esasen roman değerlendirme yazısının da maksadı bu olmalıdır. Bazen okurun fark edemediği noktaları okura gösterir bazen yazarın gözünden kaçan aksaklıkları yazara fark ettirir. Hem romanın hem de yazarın daha iyi değerlendirilmesi böyle bir çalışma sonunda yazılacak inceleme yazılarıyla mümkün olacaktır.

Bu yazıda bahsettiğimiz genel bir roman inceleme yöntemiydi. Kuramsal bir roman incelemesi yapacaksak o vakit hangi kurama göre romana yaklaşacağımızı tespit etmemiz ve o kuramın roman inceleme kriterlerini anahtar olarak kullanmamız gerekecek. Bunun için de eleştiri kuramlarından bahsetmemiz gerekiyor. O mevzuyu da başka bir yazının konusu olarak açık bırakalım.

Fotoğraf: lil artsy: https://www.pexels.com/tr-tr/fotograf/kitap-tutan-kisi-3403858/