Sedat Umran ve Şiirine Dair 8, Edebiyat, Tuğba D. CAN

Tuğba D. CAN yazdı...

Meşaleler Kitabındaki Şiirlerinde Eşya

Eşya şairi Sedat Umran, ilk şiirlerini Ahmet Haşim etkisiyle kaleme almış, daha sonra özgünleşerek ortaya orijinal şiirler koyabilmiştir. Meş'aleler kitabı, Umran'ın vitrine çıktığı ilk eseridir. 1949 yılında Askerlik görevini yerine getirirken basılan eser 2006 tarihinde yeni baskısını yapar.

"Meş'aleler…

"Arzu yarıldı bir nar gibi içimde yer yer

Döküldü kıvılcımlar halinde taneleri…

Perdeler etrafında uçan pervâneleri;

Parıldayan camlarda titriyor meş'aleler,

Nefes alıyor sessiz perdeler karanlıkta

Ay sükûtla örüyor tenhada kozasını

Fısıldıyor perdeler, bir haber karanlıkta:

Ve uyku uzatıyor sükûn dolu tasını…" (Umran, 2006:9)

Kitaba ismini veren Meş'aleler adlı şiirde Umran; meş'ale, perde, cam, nesnelerine vurgu yapmaktadır. Baş nesne olarak şiire ismini veren meş'alelerdir. Meş'alelerin parıldayan camlarda titrediğinden bahsederek ışığın ışıkla raksına vurgu yapmaktadır. Işığın olmama durumuna karanlık deriz. Şiirde meş'alelerin yansıttığı ışığın ay ışığıyla pencerelere yansıması anlaşılmakta, perdelerin kişileştirme yoluyla nefes alıp verişleri ve fısıldamaları ile bu anı yansıtıp haberler taşıdığını aktarmakta bu durumun da uykunun en derin safhasına vurgu yapmaktadır.

Kitabın ikinci şiiri olan Akşam şiirinde kullanılan belirli nesneler lamba, tül ve camdır. Bu şiirinde Umran, gurup vaktiyle tüllerini indiren zamanın akşam saatleri olduğunu ve bu durum karşısındaki camların tüllerini indirerek ev içinde olanları dışa kapatılmasından bahseder.

"Saatler…

Havalanmak isteyen perdelerin sesiyle

Uyandı duvarlarda resimlerden bir seri.

Uzaklaşıyor gece sessizce maskesiyle

Saatler çiğnemede hızla mesafeleri…

Falı okunan avuç gibi açıldı şehir

Sonsuz bir tevekkülle hakikat dünyasında.

Garip şekilleriyle dağıldı da bütün bir

Kâinat rüyaların billûrdan aynasında…" (Umran, 2006:11)

Saatler şiirinde Umran, müptelası olduğu belki de sığındığı liman olan geceyi mesken edinerek bunu şiirine işlemiştir. Bu şiirinde zaman temasına vurgu yapan Umran'ın bu şiirinde Ahmet Haşim etkisi gözlemlenmektedir. Kullanılan nesneler; perde, saat, ayna.

Rüzgarın etkisiyle havalanan perdelerin duvardaki gölgeleri şair için resimlerden bir seri halini almış ve onu hayal dünyasıyla işlemiştir. Gecenin sabaha doğru uzayan halinde şair, sabahı karşılayarak bunu falı okunan avuç benzetmesiyle açıklamaktadır.

"Aynada Gün Doğumu…

Gece bir deniz gibi sessiz çekiliverir

Aynaların içinden daha doğmadan yarın.

Sıyrılıp ellerinden düşüncelerin bir bir

Gömülür yastığına başım hâtıraların..

İri bir köpük gibi tutar avucunda semâ:

Ay sönüverir meçhul parmağın temasıyla

Aynaların karşımda mahzun soyunmasıyla

Gün dokunur tertemiz elleriyle alnıma…" (Umran, 2006:12)

Bu şiirinde belirgin nesne olarak ayna ve onun nesne-insan karşısındaki durumu ayrıntılı olarak resmedilmektedir. Şiirin teması zamandır. İnsanın zaman karşısındaki durumu aynanın insan karşısındaki durumuyla kıyaslanarak açıklanmıştır.

"Mendil…

Avuttum döndüğü kadar dilimin

Mendilim bugün de kederli dünden.

Ne hazin duruşu var mendilimin

Titriyor elimde teessüründen!...

Kaderin avucunda hasret kokulu

Bir ipek mendilsin, uzaksın bana

Bir mendil: sayısız dâvetle dolu

Ne bana aitsin, ne sallayana…" (Umran, 2006:14)

Mendil şiirinde Umran, mendili kişileştirerek, onunla bütünleşerek ele almaktadır. Şiirin teması "trajik ben"dir. Mendile bir kişilik yükleyerek onun da kendisi gibi hazin bir durumda olduğunu aktarmaktadır. Oysa bendil sevgili gibidir onda, sevgili gibi uzak, sayısız davetle dolu bir duygu durumudur.

"Kilit

İstediğin kadar it,

Yıldızlar altın kilit

Semâ kapılarında…

Kalacağız yarın da

Açılır birer birer

Kimbilir kimler girer?." (Umran, 2006:16).

Bu şiirinde kısa ve öz bir anlatımı yeğleyen Umran, gök kapılarını tutan yıldızları birer kilit olarak yansıtmış, herkesin vakti geldiğinde o kapılardan geçerek öleceğine vurgu yapmaktadır. Bu şiirinde net olarak bir tema gözükmemektedir.

"Soba

Borular sobanın uzun kolları

Loşlukta boş yere aranıyorlar;

Açılmış kollar ki saramıyorlar

Ne bir akrabayı, ne de bir yârı…

Köşede can verdi muzdarip soba

Demin hararetten yanan gövdesi

Buz kesildi, artık çıkmıyor sesi

Başında ne bir dost, ne bir akraba."(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 22).

Dünya şiir literatüründe soba ve bir sonraki şiirine konu olan soba borusunu ele alarak işleyen başka şair var mıdır bilemiyoruz. Fakat kanaatimizce yoktur. Umran, hayatımızda kullanageldiğimiz çoğu eşyayı şiire dâhil ederek, hakkında şiir yazılmaz diyebileceğimiz şeylere şiirler yazmış bir şairdir. Soba adlı şiirinde sobayı kişileştirerek borularını kollara benzetmiştir. Sobanın sıcaklığı insanları başına toplarken soğuk halinin ise hiç cazip gelmediğini bu yüzden de başında kimselerin olamayacağından bahsetmektedir. Bu şiirdeki tema "yalnızlık, çaresizlik" olarak durmaktadır.

"Soba Boruları

Borular azapla kıvranıyorlar

Gecenin en tenhâ saatlerinde…

Olsaydı başkası onun yerinde

Çoktan can vermişti şimdi kadar.

Çıkmıyor korkudan kısılmış sesi

Yatıyor upuzun hasta borular…

Sürecek ya Rabbi! daha ne kadar?

Hasta boruların can çekişmesi…"(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 23).

Şiirdeki tema "yalnızlıktan duyulan çaresizlik" olarak görünmektedir. Şair, yalnızlığını ve bu hal karşısındaki çıkmazlarını eşyalara yükleyerek şiirler yazmaktadır. Soba Boruları isimli şiirinde insanın bir hastalık karşısında düştüğü çaresizliği ve ateş halini aktarmaktadır.

"Fıskiye

Bir garip fıskiyeden ruhuma dökülüşün,

Göz yaşları halinde serpilişin içime;

Ruhumun aynasından eğilip bükülüşün

Soyunuşun çırçıplak, girişin her biçime…

Dökülüşün havuzuma semâdan inleyerek,

Avunuşum bir ömür boyunca dinleyerek

Ruhum huzura erdi bir ân serinleyerek

Bir garip fıskiyeden içime dökülüşün…"(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 31).

Kendisiyle yapılan bir söyleşide Umran, "şiir kişinin içindeki yalnız yanına seslenen bir sanattır. Nasıl kendini dünyadan ve hayattan uzun bir süre tecrit etmeden bir dünyasını oluşturmak imkânı mevcut değilse, şiir okuyucusu da böyle bir süreçten geçmeden şiire kendini hazırlayamaz" (Umran, Sedat Umran: "Şiir, insanı robotlaşmaktan korur.", 2015)ifadesiyle şiire dair görüşlerini özetlemiştir. Fıskiye şiiriyle de eşya ile bütünleşen bir şairin ve onu kendi yalnızlığına dahil eden bir şair haleti ruhiyesi vardır. Sevgiliyi bir suya benzeten ve onsuz kurak bir halde olduğunu, ancak semadan yağarak gönlünün huzur bulacağını, böylelikle serinleyebileceğini ifade etmiştir. Bu şiirinde aşk ve özlem temalarını işlemiştir.

"Değirmen

Zaman hiç durmadan dönen değirmen

Günler öğütülen buğday tanesi,

Eskimek bilmiyor, acaba neden…

Dönüyor boyuna dev pervânesi.

Zaman hiç durmadan dönen değirmen

Hasret içimizde çağıldayan su

Mümkün mü acaba? Durdursak hemen

Dinmiyor ya Rabbi! hiç uğultusu…" (Umran, Meş'aleler, 2006, s. 32).

"Şiirin alışkanlıklarımızı yenerek bizi bencilliğimizin ve mantığımızın ve pratik hayata yönelik zihnimizin egemenliğinden kısa bir süre için de olsa kurtararak bunu başarmak gibi bir görevi vardır"(Umran, Sedat Umran: "Şiir, insanı robotlaşmaktan korur.", 2015) ifadesi Umran'ın şiirden beklentisinin bir özeti niteliğidir. Hayatımıza temas eden ve onu değiştirip dönüştürmesi gerektiği yönünden bir beklentisi vardır. Umran, Değirmen şiirinde zaman temasına yoğunlaşarak insanların zaman karşısında değirmende ezilen buğday taneleri gibi ezildiğinden bahseder.

"Şair Aynalar

I

Bizim de iç âlemimiz

Olmasaydı yaşar mıydık,

Bilmiyoruz biz de kimiz?

Bilseydik hiç şaşar mıydık?

İçimiz bir geniş havuz,

Ne martı, ne gemi izi,

Akislerle konuşuruz

Anlatırız derdimizi…(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 36).

II

Aynaların gözlerinde

Okuyamadığım mâna,

Yoksa o kadar derin de

Müphem mi geliyor bana?

Mahzun yüzlerinde hayret

Bizi anlayamadınız,

Yaşıyoruz bir esaret

Hayatını yapayalnız…."(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 37).

Umran, "ayna" kelimesi üzerinde en çok duran şairlerdendir. Ele aldığı şiirlerinde "ayna"nın özel bir yeri, özel bir anlamı vardır. Kendi mevcudiyetini kendi görüntüsüyle ispata yeltenen bir şairin tavrı vardır Umran'da. Görüngüler dünyasının biricik yansıtma aracı ayna, insana kendisinin bir yansımasını sunar. Ayna ile sürekli haşır neşir olma kendini beğenmişlik ile düz orantılıdır. Ayna, olanı olduğu gibi aktarır. Hiçbir şekilde yalan söylemez. İnsanı fiziksel olarak bütün kusurlarını da gösterebilme kapasitesi aynanın ortaya konulma amacındandır. Umran, bu şiirinde aynaların aktardığı anlamlar dolayısıyla ona şair sıfatı yüklemektedir. Bu şiirinde de "yalnızlık" teması üzerinden bir nesnenin kullanımı söz konusudur.

"Ressam Aynalar

Eşyayı meharetle çizdi içinde aynam

Usta elinin hayret veren çabukluğuyla,

Lüzum görmedi bile düzeltmeğe, bir ressam

Alışkanlığıyla ve gözlerinde buğuyla:

Seyretmeğe koyuldu büyüyen bir hayretle

Bir kalem darbesiyle yarattığı eseri,

Konuşmağa çalıştı: sarfettiği gayretle

Bir akisten ibaret kaldı bütün sözleri…"(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 38).

Bu şiirinde de yine "ayna" üzerinden hareketle, aynaların bir ressam gibi eşyayı yansıtmasını aktarmaktadır. Ayna bir ressam gibi gördüklerini tuvaline, yani yüzeyine yansıtır. Gördüğünü resmeden bir ressamdır ayna, Umran'a göre. Bu şiirinde de "yalnızlık" teması ağır basmaktadır.

"Manken

Yaşamak isterdim bir manken gibi

Duyup anlamadan ve düşünmeden,

Tığ gibi bir vücûd, dimdik bir beden

Şişirmek göğsümü bir yelken gibi…

İstemem olmasın defterde kaydım

Bir oda içinden, loş, camekânlı

Görsem de muzdarip yüzleri canlı

Unutup giderdim manken olsaydım"(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 41).

Burada bahsedilen vitrinlerde kıyafet sergilemek için kullanılan manken olduğu için bir eşya olarak kabul edilmiştir. Bu şiiri, "mankenlerin yalnızlığı" şiiriyle aynı anlam ve temaya sahip olması, şairin aynı eşyaları farklı zamanlarda aynı duygu durumunu aktarmakta kullanması şairin bir özelliğidir. Eşyaların şiirde kullanımı, Umran'da maddeleşen insana bir tür cevabı niteliğindedir. Diğer şiirlerinde kullandığı eşyalar ile birlikte bu şiirindeki "manken" gibi Umran, bir çok nesneyi kullanırken modern insanın çıkmazlarına cevaplar aramıştır. Maddeci düşünce biçiminin insanı bir süre sonra çıkmaza sürüklemektedir. Her şeyi materyalist anlayışla çözümlemeye çalışılması insan fıtratına uygun olmayan bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir. İnsan, duygu ve düşünceleri ile insandır ve materyalizmin es geçtiği yönü budur. Umran, eşyayı şiirde işleyerek insanın materyaller karşısındaki duygu durumunu çözümleyerek sezgisel bir yaklaşım sergilemektedir. Umran, bu şiirinde "trajik benin yalnızlığını" işlemiştir.

"Salıncak

"Die ganze Welt ist zum Verzweifeln traurig"

Nicolaus LENAU

Bin türlü duyguyla akislenen cam

Benliğimi saran bir acı ipham.

Yaşamak meçhulün boş kucağında,

Sallanmak bir ömür salıncağında.

Hızlandık mümkün mü artık durdurmak

Kopuncaya kadar ip, kolan vurmak

İçimizde yere düşmek korkusu,

Yaşamak! Allahım! en müşkülü bu"(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 44).

Umran, bir söyleşisinde "şiirin amacı kendi içindedir. Şiirin bir dünya görüşüne bile ihtiyacı yoktur. Şiir bizi çocukluğumuzun masal ülkesine götürmek ve zamanın ve mekânın daraltıcı kalıplarından kurtarmakla görevini yerine getirmiş olur" (Umran, Sedat Umran: "Şiir, insanı robotlaşmaktan korur.", 2015) ifadesiyle şiirin amacını açıklamıştır. Bu da şiirinin hangi minvalde değerlendirilmesi gerektiği yönünden ip uçları sunmuştur. Salıncak şiirine salıncağı bir ömüre benzetmiştir. Bazen durağan bazen ise hızlıca akıp giden… Şiirde tema olarak zaman üzerinde durulmuştur.

"Camlarda Akşam…

Çıplak oldukları için üşürler

Batıyı hayretle seyreden camlar;

İşaretleşirler ve görüşürler

Gizli akislerle bazı akşamlar…

Bir sihirbaz gibi camlar akşamın

Karşısında binbir oyun gösterir..

Bir anda yanışı yüzlerce camın

İnsana ne büyük hayret verir..

Henüz yok verilmiş bir kararı da

Mûcize yaratır cam biteviye,

Sonra anlaşılır hünerim diye

Bırakır oyununu camlar yarıda.." (Umran, Meş'aleler, 2006, s. 46).

Akşam, üzerine uzun uzun duran Umran, tıpkı Ahmet Haşim gibi akşamı bütün yönleriyle ele alarak onu gergefine dahil ederek bakış nakış işlemiştir. Camları kişileştirerek, birbirleriyle anlaştıklarını, ışığın binbir aksi karşısında girdikleri durumların insanı hayretler içerisinde bıraktığından bahseder. Şiirde tema olarak akşam olgusu üzerinde durulmuştur.

"Mangal

Bağırmaz olur mu hiç ciyak ciyak

Ayağı ateşte duran sacıyak

Mangal işitmez mi kulak verir de

Ürperir vücudu hazdan erir de..

Kulağında siyah kurşun kalemi

Yazacak duyduğu büyük elemi,

Ateşten harflerle külün içine

Bigâne gamına ve sevince…"(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 66).

Şair içerisindeki acı ve hüznü farklı eşyalara yükleyerek onlarla bütünleşmektedir. Her eşyanın ona göre ayrı bir kişiliği ayrı bir tavrı vardır. Şiiri de günlük hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olarak kabul eden Umran'a göre bu kişiliği ve tavrı şiir diline çevirmek şairin de kişiliğini ele verir (Umran, Sedat Umran: "Şiir, insanı robotlaşmaktan korur.", 2015), bu bakımdan şiir dilini kuramayan şairlerin de şairlik güçlerini tam olarak ispatlayamacaklarını belirtir. Mangal şiirinde acı ve hüznün farklı şekilde yansımaları gözlemlenmektedir.

Çalar Saat

Zaman yelkovansız bir saat gibi

Güçlükle duyarız işlediğini;

Biz de bilmiyoruz kimdir sahibi

Her vakit kurulu, her vakit yeni…

Arar gözlerimiz boş kadranında

Biz gizli işaret beyhude yere,

Duracak sanırız ölüm anında

Bir daha, bir daha çalmamak üzre(Umran, Meş'aleler, 2006, s. 67).

Zaman, hem dert hem de ilaçtır, bunu ölçen eşyayı ele alan Umran, çalar saat ile zamanı hayat ve ölüm ekseninde değerlendirerek ele alır.

Kaynakça

Umran, S. (2006). Meş'aleler. İstanbul: İz Yayıncılık.

Umran, S. (2015). Sedat Umran: "Şiir, insanı robotlaşmaktan korur.". S. D. Hasan Sutay içinde, Kaybolan Şiir Şairlerle Şiir Soruşturması (s. 91-94). Ankara: Cümle Yayınları.